تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1385 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 6) |تعداد مقالات:6

از مهم ترین پیش فهم های تفسیر قرآن، تبیین قلمرو معارف آن است؛ چه، نوع نگرش ما به این مساله، نقش و دخالتی اساسی در نحوه تبیین پیام ها و رهنمودهای قرآن در پی خواهد داشت. مفسران قرون اخیر (14 و 15 هجری) به این امر توجه کرده و برای آن اهمیت ویژه ای قایل شده و درصدد برآمده اند تا با تبیین موسع کارکرد دین و تعلیمات آسمانی، ابعاد بیش تری از نقش آفرینی و کارآمدی قرآن را در زندگی بشر بنمایانند. سید قطب از مفسران معاصر قرآن با اهتمام بسیار به موضوع جامعیت قرآن، آن را به سان یکی از اصول اساسی خویش در تفسیر آیات قرآن و در تبیین مفاهیم و آموزه های دین اسلام قلمداد کرده است. نویسنده این جستار بر آن است چرایی و چگونگی جامعیت قرآن را از دیدگاه سید قطب، به ویژه در تطبیق با نظریات علمای شیعه، بکاود و میزان درستی نظرگاه او را سنجیده، ضرورت ها و بایستگی های آن را یادآور شود.

ونزبرو در کتاب بحث برانگیز مطالعات قرآنی، با نامعتبر خواندن اسناد روایات در تاریخ گذاری متون کهن شیوه تحلیل ادبی را به جای آن ارایه کرد. او این شیوه را برای تاریخ گذاری متون کهن تفسیری پیش از طبری از جمله تفسیر کلبی از ابن عباس به کار برد. بر همین اساس وی این تفسیر را متعلق به حدود سال 200 هجری می داند. پس از او ریپین بر اساس تحلیل ادبی این تفسیر را اواخر قرن سوم تاریخ گذاری کرد. در این جستار به معرفی، بررسی و نقد تحلیل ادبی این دو خاورشناس بر تفسر منسوب به ابن عباس می پردازیم.

پیشینیان با پرداختن به اسامی یا صفات متعدد برای یک یا چند مسمی، بدون اشاره به اصطلاح ترادف، لغت نامه هایی بسیط یا اندکی متنوع ارایه داده که تطور آنها به تشکیل معاجم گسترده ختم شده است. می توان گفت نخستین لغت نگاران، مترادف نگاران بودند. اختلاف الفاظ و اتفاق معانی نیز اصطلاح دیگری در همین زمینه بود. افزون بر این محورها، در موضوع های متنوع هم این هدف پی گرفته شد. پس از قرن سوم به تدریج واژه ترادف به میان این کتاب ها وارد شد و اصطلاحات پیشین را کنار زد. رمانی و ابن فارس در این زمینه اولین کسانی معرفی می شوند که اصطلاح ترادف را به کار گرفتند. هر چند با تامل در افرادی چون همدانی یا ترمذی این حق تقدم از آنان گرفته می شود و پیشینه تاریخی این اصطلاح اندک تغییری می کند و به زمانی عقب تر بر می گردد.بین معنای مشتقات «ردف» در قرآن و مفهوم اصطلاحی ترادف، ارتباط ویژه ای سراغ داریم که عبارت است از عدم تبعیت کامل الفاظ از یکدیگر و این نکته ای بر تایید نظریه پیشینیان در عدم ترادف کامل است.در برخی از موضوع های علوم قرآنی نامی از ترادف به بیان می آید. از جمله این مباحث احرف سبعه است که به دلایل عقلی و نقلی نباید با موضوع ترادف مرتبط شود. اما در دیگر موضوع ها مثل: تاکید، آیات مشابه و تفسیر باید به تعریف ترادف به طور واضح پرداخت. با تعریف قدما می توان ترادف را در این موضوع ها طرح کرد.

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام از جمله تفاسیر اولیه شیعه است که بسیار زود هنگام اعتبار آن مورد بحث بوده است. مخالفان این تفسیر به لحاظ سندی و متنی به بحث از آن پرداخته اند. علامه شوشتری نیز از جمله این مخالفان است که در الاخبار الدخیله به اجمال به بحث از سند آن می پردازد، هم چنان که متن آن را نیز به نقد می کشد. نقد محتوایی او از این تفسیر، مفصل ترین نقد از آن محسوب می شود. او در نقد خود از جمله به قرآن، عقل، روایات و اطلاعات تاریخی استناد می کند اگر چه مورد اخیر بیش ترین سهم را به خود اختصاص داده است.

اختیار در قراءات از مباحث مهمی است که با ضوابط و معیارهای خاص آن قراءات صحیح مشخص می شود. پر مسلم است که به طور غیررسمی، اختیار در قراءات از اواخر قرن اول پدید آمده بود و این جریان با اقدام ابن مجاهد در اول قرن چهارم و عنایت ویژه به قراءات سبع محدود شد. هر چند هم زمان با ابن مجاهد و پس از او دانشمندانی به اختیار در قراءات پرداختند.این بحث بیش تر مورد توجه دانشمندان اهل سنت و تا حدودی مورد قبول علمای شیعه بوده است و دانشمندانی چون ابن مجاهد (متوفی 324)، ابن شنبوذ (متوفی 327)، ابن خالویه (متوفی 370)، و ابن الجزری (متوفی 833) و ... ملاک هایی برای تشخیص قراءات صحیح ارایه داده اند که صحت سند، موافقت با وجهی از قواعد زبان عربی و موافقت با رسم مصحف عثمانی مشهورترین آن است. از قرآن پژوهان شیعه، محمد هادی معرفت ملاک هایی برای تشخیص قراءات صحیح ارایه کرده است. در نوشتار حاضر به تعریف اختیار، تاریخچه بحث و معیارها و ضوابط آن پرداخته ایم.

مبحث رویت خدا در قیامت که اشاعره به دلایل نقلی بدان اعتقاد دارند و معتزله و شیعه به دلایل عقلی آن را مردود می دانند یکی از مهم ترین مسایل مورد اختلاف میان این دو نحله کلامی است که هر کدام با تفسیر آیات قرآن و استشهاد به احادیث نبوی و ذکر دلایل عقلی به طرح و رد عقاید یکدیگر پرداخته اند. اشاعره برای پرهیز از عواقب اعتقادی خود، که در ظاهر مستلزم قبول نوعی جسمیت برای خداست تا بتوان او را دید، ناچار شده اند که رویت را بلاکیف معرفی کنند یعنی رویت خدا به کیفیتی خواهد بود که او در آن زمان برای مومنان میسر خواهد فرمود، نه مثل رویت با چشم معمولی که مستلزم مواجهه و مقابله با شی دیده شده و سایر کیفیات دیدن است در دنیا. در این مقاله تمام آیات و احادیثی که طرفین برای اثبات نظر خود ذکر کرده اند و دلایلی که بر طبق آنها اقامه کرده اند مورد بحث قرار می گیرد.