شیعه شناسی
سال:1398 | دوره:17 | شماره:2 (پیاپی 66) |تعداد مقالات:8

در قرن بیستم، شاهد نگاه به عدالت به مثابه انصاف، هم چون یک نظریه اخلاقی، با شالوده های قراردادگرایی هستیم. در این زمینه، نظریه عدالت به مثابه انصاف با روش تحلیل گفتمان از اندیشه های خواجه نصیر شناسایی شده است. به نظر وی، جهان هستی و زندگی اجتماعی، بر مبنای عدل الهی (قوانین الهی در نظام تکوین و تشریع) شکل گرفته و پایداری آن به علت محبت است، اما با فقدان محبت فطری، نیاز به ساخت عدالت به مثابه انصاف برای انجام دادن تعاملات مردم، توسط امام ضروری می شود تا اخلاق مبناگرا (دینی) ایجاد گردد. گفتمان عدالت به مثابه انصاف خواجه نصیر، به عنوان گفتمان اخلاق شیعی مفصل بندی گردیده و دال مرکزی گفتمان، «عدل الهی» به عنوان منشا قوانین و قراردادهاست که با جذب دال های شناور «محبت فطری»، «عدالت و اخلاق صناعی ساخته انسان» (امام یا رئیس اول مدینه)، از حوزه گفتمان گونگیبه دال «اخلاق دینی» معنا می بخشد و در پی هژمونیک نمودن گفتمان عدالت به مثابه انصاف در مدینه فاضله خویش است.

ابن ابی الحدید و ابن هیثم، دو شرح از معروف ترین شروح نهج البلاغه را در قرن هفتم هجری نوشته اند؛ دو نویسنده ای که فارغ از گرایش مذهبی متفاوت، اهل تسامح و بردباری بوده اند. در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی، آرا، نظریات و دیدگاه های این دو شارح را درباره یکی از مهم ترین و حساس ترین خطبه های نهج البلاغه بررسی و تجزیه و تحلیل می کنیم. بر اساس یافته های این پژوهش، هر دو نویسنده به فکر ایجاد انس و الفت در بین مذاهب مختلف اسلامی بوده و از امور تفرقه انگیز احتراز داشته اند. نمود عملی این اندیشه و حس پاک در دو شرح، متفاوت جلوه گر شده است؛ بدین معنا که ابن میثم بحرانی برای رسیدن به این هدف، از ذکر بسیاری از اخبار و گزارش های تاریخی که آن ها را باعث درگیری و تفرقه بین مسلمانان می داند، صرف نظر می کند و مطالبش با لحنی مسالمت آمیز است؛ ولی ابن ابی الحدید به نسبت اخبار تاریخی بیش تری را در شرحش آورده و البته در بررسی و تحلیل گزارش های تاریخی، احساسات مذهبی هم شیعیان و هم اهل سنت را رعایت کرده است. وی آن چه را که باعث مذمت خلفا در کلام امام شده، بیش تر ذکر کرده، ولی درصدد توجیه و تاویل اقدامات خلفا برآمده است.

تغییرات نوشتاری و مضامین روی سکه های ایرانی، با سقوط و تاسیس حکومت ها، دچار تغییرات محتوایی می گردید. فرمان روایان این سرزمین به ویژه از سقوط صفویه تا ابتدای قاجاریه به دلایل مختلفی موجبات این تغییرات و تحولات را فراهم می نمودند. نمونه ای از این مضامین را بر روی سکه های آزاد خان افغان می توان مشاهده کرد. مساله پژوهش، هدف و انگیزه آزادخان سنی مذهب در استفاده از نام صاحب الزمان(عج) بر روی مسکوکات خود است. یافته پژوهش، نشان می دهدکه مضامین و شعارهای نگاشته شده بر روی سکه ها، بیان گر جهان بینی و باورداشت های دینی، اخلاقی و سیاسی جامعه ای است که آن سکه ها در آن جا رواج داشته است. از این رو، هرچند ضرب سکه ها و نقر مضامین آن در اختیار آزادخان غلزایی بوده، وی از روی مصلحت برای رضایت پیروان خود، به اعتقادات شیعی آنان احترام گذاشته و سکه با نام صاحب الزمان(عج) ضرب نموده است. این پژوهش، با استفاده ازروش کتابخانه ای و شیوه توصیفی-تحلیلی و جمع آوری داده ها از منابع دست اول، در ابتدا اهمیت دانش سکه شناسی، قدرت گیری آزاد خان پس از قتل نادرشاه را بررسی می کند. در ادامه، به بررسی کوتاه سیر تحول شعایر بر روی سکه های عصر صفویه و دوران فترت در نقر مضامین شیعی یعنی دوره افغان های غلزایی و نادرشاه می پردازد. در پایان، ضرب سکه به نام حضرت صاحب الزمان (عج) توسط آزادخان را تبیین و تحلیل می کند.

در دوره ایوبیان به سبب انقراض دولت شیعی مذهب فاطمیان و اعمال سیاست سرکوبگرانه و ضد شیعی دولت، بستر مناسبتری برای بروز گرایشهای فرقهای مورخان اهل سنت در مصر و شام فراهم گردید که میتوانست مواضع واقعی آنها را نسبت به شیعه و مظاهر آن نمایان سازد. رویکرد مورخان مزبور در برابر تشیع و انگارههای آن مساله جستار حاضر است که در دو موضوع مصداق حقیقی شیعه در نظر آنان و چگونگی مواجهه شان با بنمایههای اعتقادی شیعه نظیر عترت، افضلیت اهل بیت‰، واقعه کربلا، مهدویت و نظایر آن واکاوی شده است. بدین منظورآثار تاریخی شاخص تعدادی از مورخان سنی مذهب این دوره، در دو گروه کلی مورخان متعصب مانند عمادالدین اصفهانی، ابوشامه و ابنواصل و مورخان منصف نظیر ابنعدیم، ابنخلکان و سبطابنجوزی با روش توصیفی و تحلیلی مورد مقایسه و مطالعه قرار گرفته است. دستامد این پژوهش نشان میدهدکه امامیه اثناعشری، مصداق شیعه رسمی در نگاه این مورخان بوده و باقی فرق، از انشعابهای منحرف آن محسوب میشوند. مواضع اغلب این مورخان درباره بنمایههای اعتقادی شیعه، با اختلافهایی، قرابت زیادی با دیدگاههای امامیه دارد، لذا لعن و تکفیر این مورخان که گاه درباره شیعه مشاهده میشود، متوجه اسماعیلیه و شعبههای آنها بوده و عمدتا شامل امامیه نمیگردد.

دیدگاه های کم سابقه ابن تیمیه در قرن هفتم، چهره ای متعصب از وی و قرائتی متحجرانه از اسلام به نمایش گذاشته و باعث شد تا موجی از مخالفت دانشمندان فریقین خصوصا عالمان مذاهب اربعه اهل سنت علیه او به راه افتد. تا جایی که با اتفاق نظر، او را طرد و با حکم قضایی به حبس طولانی محکوم نمودند. یکی از دیدگاه های وی، ایراد به جنگ های امیرالمومنین7 در جمل و صفین است. وی این جنگ ها را فاقد وجاهت شرعی و مصداق فتنه و معارضان یعنی اصحاب جمل و معاویه و یارانش را از اتهام بغی تبرئه می نماید. مساله ما میزان انطباق ادعاهای ایشان با منابع دینی و دیدگاه غالب در میان اهل سنت است. یافته مهم این مقاله که با روش تحلیلی توصیفی و با استفاده ازمنابع معتبر اهل سنت تدوین شد، عدم انطباق دیدگاه وی با منابع مهم دینی و دیدگاه غالب آنان بوده و به این نتیجه می رسد که دیدگاهش کاملا نادرست و در تقابل با اندیشه سایر اهل سنت می باشد.

از دیرباز فقیهان کم و بیش درباره شرایط و اختیارات حاکم اسلامی به بحث و بررسی پرداخته اند. گروهی از فقیهان حکومت و اداره امور جامعه در زمان غیبت را حق فقیهان می دانند و دیگران را صالح برای اداره امور جامعه نمی دانند. تاکید بر اجتهاد به عنوان شرط اساسی مشروعیت نظام سیاسی در عصر غیبت و به تبع آن ولایت سیاسی مجتهدان به دو نتیجه عملی انجامیده است: الف: اصرار بر عدم جواز واگذاری حکومت به دیگران و حفظ ولایت سیاسی بلا واسطه و مباشرت فقیه در امر دولت به عنوان تنها مصداق (حاکم عادل) در عصر غیبت. ب: جواز اذن به غیر فقیه و ظهور حاکم ماذون و مشروع. در مقابل گروهی از فقیهان به تفکیک بین امور شرعی و امور عرفی روی آورده اند و امور شرعی مانند قضاوت و اجرای حدود و امور حسبیه را از وظایف فقیهان، و امور عرفی مانند سیاست و امنیت را از وظایف حاکم عادل دانسته اند. در میان این گروه، فقیه بزرگوار حضرت آیت الله عبدالکریم حائری دیدگاه دو گانه ولایت «سلطنت سلطان ذی شوکت در امور عرفی و ولایت فقیه جامع الشرایط در امور شرعی» را پذیرفته است. مقاله حاضر قصد دارد به تبیین دیدگاه مرحوم حائری و نقد آن بپردازد.