مجله جنگل ایران
سال:1398 | دوره:11 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

نسبت تاجی درختان، نسبت طول تاج درخت به ارتفاع درخت است. نسبت تاجی شاخص مفید برای نشان دادن تنومندی درخت، کیفیت چوب، ثبات و استحکام در مقابل باد، تراکم توده و در مدیریت بسیاری از منابع غیرچوبی شامل زیستگاه حیات وحش و تفریح و تفرج است. هدف این پژوهش مدل سازی نسبت تاجی درختان بلوط ایرانی و همچنین ارزیابی مدل های به دست آمده در جنگل های طبیعی استان ایلام با استفاده از روش رگرسیون غیرخطی بود. بدین منظور منطقه ای به وسعت 509 هکتار از جنگل های طبیعی استان ایلام انتخاب شد. سپس براساس روش نمونه برداری منظم تصادفی، 100 قطعه نمونۀ دایره ای 10 آری در شبکه ای به ابعاد 250×200 متر اندازه گیری شد. در داخل هر قطعه نمونه متغیرهای مستقل قطر یقه، قطر برابرسینه، ارتفاع تنه، ارتفاع کل، سطح تاج، طول تاج، قطر تاج، سطح مقطع، ضریب قدکشیدگی درخت و متغیر وابسته نسبت تاجی درختان اندازه گیری شد. در مجموع 1113 اصله از درختان بلوط ایرانی اندازه گیری شدند. از رگرسیون های غیرخطی نمایی، لجستیک و چاپمن- ریچارد به منظور مدل سازی نسبت تاجی درختان بلوط ایرانی استفاده شد. برای ارزیابی مدل های به دست آمده از ضریب تبیین (R2)، آزمون t جفتی و از چهار آمارۀ ارزیابی صحت میانگین خطا، جذر میانگین مربعات خطا، میانگین خطای نسبی و جذر میانگین مربعات خطای نسبی استفاده شد. نتایج آماره های ارزیابی صحت نشان داد که هر سه مدل بررسی شده از صحت کافی در برآورد متغیر نسبت تاجی درختان بلوط ایرانی برخوردارند. اما نتایج ضریب تبیین نشان داد که مدل نمایی نسبت به دیگر مدل ها از ضریب تبیین بیشتری برخوردار است (60/0R2=). همچنین نتایج آزمون t جفتی نشان داد که تنها میانگین برآوردی به دست آمده از مدل نمایی اختلاف معنی داری با میانگین واقعی ندارد. بنابراین مدل نمایی به عنوان بهترین مدل برای برآورد مشخصۀ نسبت تاجی درختان بلوط ایرانی در جنگل های دالاب ایلام انتخاب شد.

به اهمیت اکولوژیک تغییرات مکانی تاج بارش به عنوان یکی از اجزای اصلی چرخه ی هیدرولوژیکی در اکوسیستم های جنگلی، کمتر توجه شده است. در این مطالعه به منظور تعیین تغییرپذیری مکانی تاج بارش در فصول برگدار در توده ی طبیعی راش خالص (Fagus orientalis L. ) از روش زمین آمار استفاده شد. نمونه برداری ها طی سال های 1395 و 1396 انجام پذیرفت و به منظور اندازه گیری تاج بارش، 122 جمع آوری کننده ی دستی به صورت طرح تصادفی طبقه بندی شده به همراه نقاطی با فواصل کوتاه در سطح توده قرار گرفت. تحلیل تغییرنما نشان داد که تاج بارش در زیر توده ی راش خالص پیوستگی و ساختار مکانی قوی در هر سه فصل بهار، تابستان و پاییز دارد. مدل های سقف دار کروی بر واریوگرام های تجربی برای تاج بارش دو فصل تابستان و پاییز و مدل نمایی برای فصل بهار به عنوان مناسب ترین مدل برازش داده شدند. محدوده ی پیوستگی مکانی تاج بارش برای فصل های بهار، تابستان و پاییز به ترتیب 2، 8 و 7 متر مشاهده شد. نقاط لکه های داغ تاج بارش در فصل تابستان بیشترین (10) و در بهار کمترین (6) تعداد برآورد شد. از دلایل بیشتر بودن پیوستگی مکانی تاج بارش در فصل تابستان می توان به توسعه ی کامل تاج پوشش و شاخص سطح برگ بیشتر (6 مترمربع/ مترمربع) نسبت به فصل های بهار (5/4 مترمربع/ مترمربع) و پاییز (5 مترمربع/ مترمربع) اشاره کرد و مقدار باران که متأثر از اندازه، تعداد و شکل قرارگیری برگ ها به سطح جنگل می رسد و سبب افزایش لکه های داغ می شود. بنابراین تغییرات پیوستگی الگوی مکانی تاج بارش در طی فصل های متوالی را می توان به دلیل تغییر شرایط آب وهوایی، تاج پوشش و تغییر ویژگی های باران دانست. این پژوهش با استفاده از روش زمین آمار نقشه ی تغییرات مکانی تاج بارش تحت تأثیر تغییر فصول سال و استفاده از آن به عنوان الگویی از تغییر رفتار باران در زیر تاج پوشش یک توده ی طبیعی راش را به خوبی نشان داد. درک الگوهای مکانی تاج بارش به مدیران جنگل در مدیریت بهینه ی توده های جنگلی با در نظر گرفتن فرایندهای هیدرولوژیک و تنظیم ورودی آب به خاک کمک خواهد کرد. نتایج این مطالعه به پژوهشگران آینده کمک خواهد کرد که راهبردهای نمونه برداری مناسبی به منظور تعیین تغییرات مکانی تاج بارش با استفاده از روش زمین آمار در توده های طبیعی راش در شرایط آب و هوایی مشابه طراحی کنند.

در این پژوهش، تأثیر بهره برداری و جاده سازی جنگل بر تولید رواناب سطحی و بار رسوب حوزه ی ذیلکی رود بررسی شد. از مدل SWAT، SWAT-CUP و الگوریتم SUFI-2 در شبیه سازی رواناب و بار رسوب و بهینه سازی پارامترهای این مدل و تعیین حساسیت پارامترهای مدل در حوزه ی آبخیز ذیلکی رود استفاده شد. مقادیر تابع هدف ضرایب NS و برای مرحله ی واسنجی رواناب به ترتیب 72/0 و 88/0و برای مرحله ی اعتبارسنجی آن 83/0 و 89/0 و این ضرایب برای مرحله ی واسنجی بار رسوب به ترتیب 51/0و 56/0 و برای مرحله ی اعتبارسنجی آن 66/0و 73/0 به دست آمد. مقادیر تابع هدف در دوره ی واسنجی و اعتبارسنجی نشان دهنده ی شبیه سازی مطلوب دبی رواناب و بار رسوب ماهانه ی حوزه ی آبخیز رودخانه ی ذیلکی رود و کارایی مدل SWAT2012 پس از واسنجی پارامترهای آن با استفاده از الگوریتم SUFI-2 بود. براساس نتایج آنالیز حساسیت پارامترهای مدل، پارامترهای چگالی خاک در حالت مرطوب (SOL_BD) و شماره ی منحنی در شرایط رطوبتی متوسط (CN2) به عنوان حساس ترین پارامترها در تعیین مقدار دبی رواناب خروجی از حوزه و پارامترهای شماره ی منحنی در شرایط رطوبتی متوسط (CN2) و ضریب زبری مانینگ آبراهه ها و زهکش ها (CH_N2)، حساس ترین پارامترها در تعیین مقدار بار رسوب خروجی از حوزه تشخیص داده شدند. می توان نتیجه گیری کرد که بهره برداری جنگل با کاهش سطح تاج پوشش و با فشرده کردن خاک در مسیرهای چوبکشی، سبب کاهش نفوذپذیری و ظرفیت ذخیره ی آب در خاک می شود و سرعت رواناب به رودخانه ها را افزایش می دهد. همچنین جاده سازی جهت جریان رواناب به رودخانه را تغییر می دهد و با افزایش سرعت جریان های سطحی و فرسایش خاک سبب افزایش پیک سیلاب و بار رسوب می شود.

صاحب نظران حوزه های مختلف کاستی ها و مشکلات قوانین و مقررات کشور را عاملی برای تصرف جنگل ها و مراتع و تغییر کاربری آنها می دانند. بر این اساس، ضروری است که در چارچوبی علمی، کاستی ها و مشکلات قوانین و مقررات جنگل و مرتع بررسی شود. این پرسش ها مطرح شد که کدام یک از قوانین و مقررات مرتبط به جنگل ها و مراتع در این زمینه دچار کاستی و مشکل است و کدام قوانین و مقررات بخش های دیگر با حفظ اراضی منابع طبیعی مغایرت دارد؟ برای پاسخ به این پرسش ها، تحقیقی با استفاده از روش دلفی مبتنی بر نظرسنجی از خبرگان و کارشناسان انجام گرفت. براساس نتایج تحقیق، 19 قانون و مقررات در زمینه ی تصرف اراضی جنگل و مرتع دچار مشکل و کاستی اند و قانون تشکیلات، وظایف و انتخاب شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران (1375)، مشکل دارترین قانون در زمینه ی حفظ جنگل و مرتع شناخته شد. دلایل ذکرشده برای مشکل دار بودن قوانین و مقررات عبارت اند از: ایجاد اختلال در جایگاه ملی بودن جنگل ها و مراتع، بازدارنده نبودن مجازات های بعضی از قوانین به دلیل سبک بودن یا متناسب نبودن مجازات ها، اجازه ی واگذاری بی ضابطه ی جنگل ها و مراتع، اجازه ی ساخت وسازهای غیرقانونی در جنگل ها و مراتع، اجازه ی واگذاری رایگان اراضی معوض از محل اراضی ملی و ایجاد شرایطی که واگذاری این اراضی را آسان می کند و سند مالکیت دولتی اراضی به نام اشخاص منتقل می شود. بر این اساس، تعدادی از قوانین کشور در زمینه ی حفظ جنگل ها و مراتع، دچار کاستی و مشکل اند و باید اصلاح یا نسخ شوند.

در این پژوهش، فونزنبورهای پارازیتوئید (Hymenoptera) در چهارده منطقه ی جنگلی در استان مازندران شامل پارک جنگلی فین چالوس، جنگل های دوهزار و سه هزار تنکابن، پارک جنگلی میرزا کوچک خان آمل، جنگل دالخانی رامسر، جنگل لاجیم ساری، پارک جنگلی شهید زارع ساری، جنگل خوشرودپی گلوگاه، پلنگ دره ی شیرگاه، منطقه ی جنگلی اوریم سوادکوه، پارک جنگلی تلار قائمشهر، عسل محله ی تنکابن، پارک جنگلی جوارم زیراب، روستای پهنه کلای ساری و روستای سید ابوصالح قائمشهر در طی سال های 1389 تا 1395 بررسی شد. در مجموع 85 گونه زنبور پارازیتوئید از 67 جنس و هشت خانواده ی Braconidae (23 گونه از 15 جنس)، Chalcididae (دو گونه از دو جنس)، Chrysididae (چهار گونه از سه جنس)، Encyrtidae (شش گونه از شش جنس)، Eulophidae (دو گونه از دو جنس)، Ichneumonidae (41 گونه از 33 جنس)، Mymaridae (یک گونه) و Pteromalidae (شش گونه از پنج جنس) جمع آوری و شناسایی شدند. هفت گونه ی Aleiodes pallidicornis (Herrich-Schä ffer, 1838)، Apanteles parasitellae (Bouché 1834) (خانواده ی Braconidae)Cryptus moschator (Fabricius, 1787)وGelis karakurti(Rossikov, 1904) (خانواده یIchneumonidae)، Mokrzeckia menzeli Subba Rao, 1981، Solenura ania (Walker, 1846)وSolenura nigra(Walker, 1872) (خانواده ی Pteromalidae) گزارش جدید برای فون ایران هستند.

معدن کاوی در جنگل با تأثیر بر کیفیت خاک، سلامت بوم سازگان جنگلی را به مخاطره می اندازد. هدف این پژوهش، بررسی میزان تأثیر فعالیت معدن کاوی بر مشخصه های خاک در سری 2 طرح جنگلداری لاویج بود. پس از جنگل گردشی و تعیین موقعیت معدن، سطح مربع شکلی به مساحت 4 هکتار با مرکزیت معدن تعیین و در آن، 16 قطعه نمونه (20×20 متر) به صورت تصادفی-منظم (ابعاد شبکه 60×60 متر) مشخص شد. سپس منطقه ای در مجاور معدن که تحت تأثیر فعالیت معدن کاوی نبود، به عنوان منطقه ی شاهد در نظر گرفته شد. برای بررسی مشخصه های فیزیکی و شیمیایی خاک در دو منطقه، در مرکز هر قطعه نمونه، یک نمونه از لایه ی بالایی (10-0 سانتی متر) تهیه شد. در آزمایشگاه جرم مخصوص ظاهری، رطوبت وزنی، بافت، اسیدیته، هدایت الکتریکی، غلظت عناصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم، سرب و کادمیم و درصد کربن آلی نمونه های خاک اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که معدن کاوی سبب کاهش معنی دار مقادیر رطوبت، واکنش خاک، هدایت الکتریکی، غلظت نیتروژن و پتاسیم شد. غلظت فلزات سرب و کادمیم در منطقه ی معدن به طور معنی داری بیشتر از شاهد بود. با توجه به نتایج این تحقیق مبنی بر اثرهای منفی فعالیت معدن کاوی، باید اصلاح خاک آلوده در این مناطق در دستور کار سازمان های ذی ربط قرار گیرد.

به منظور ارزیابی اثر سایه و تنش خشکی بر صفات ریختی برگچه ی نهال بنه (Pistacia atlantica subsp. mutica)، پژوهشی در ایستگاه تحقیقات البرز کرج در تابستان 1393 انجام گرفت. نهال های یکساله ی گلدانی بنه تحت تیمارهای رطوبت خاک (در سه سطح 100، 50 و 20 درصد ظرفیت زراعی) و سایه بان مصنوعی (در سه سطح صفر، 30 و 50 درصد از نور کامل) در قالب طرح کرت های خردشده با پایه ی بلوک های کامل قرار گرفتند. پس از گذشت حدود 5 ماه، برگچه های انتهایی برگ های نهال ها از جهت های مختلف تاج جمع آوری و متغیرهای مورفولوژیک برگچه ها اندازه گیری و محاسبه شد. نتایج نشان داد که تنش خشکی سبب کاهش سطح، طول، عرض، نسبت طول به عرض، محیط، ضریب شکل و سطح مخصوص برگ شد. سایه موجب کاهش ضخامت و افزایش سطح و سطح مخصوص برگچه شد. اثر متقابل تنش خشکی و سایه بر سطح مخصوص برگ معنی دار بود که نشان می داد واکنش سطح مخصوص برگچه به سایه، به مقدار رطوبت خاک بستگی دارد، به نحوی که افزودن سایه سبب رفع اثر کاهشی تنش خشکی بر این متغیر شد. به طور کلی با توجه به حساسیت متغیرهای بررسی شده به تغییرات رطوبت و نور، می توان صفات ریختی برگچه ی نهال بنه را به عنوان نشانگرهای مهم برای تعیین تغییرات رطوبت خاک و مقدار نور به کار گرفت.

توت آمریکایی (Maclura pomifera L. )بومی آمریکای مرکزی و دارای ارزش های زینتی، اکولوژیکی و دارویی متعدد است. در پژوهش حاضر اثر بسترهای مختلف کشت شامل کود حیوانی، ورمی کمپوست و کنجاله ی کنجد بر میزان رشد و افزایش مقاومت دانهال های توت آمریکایی تحت تنش خشکی بررسی شد. این آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی، شامل چهار سطح بستر کشت (1. خاک زراعی (شاهد)؛ 2. 70 درصد خاک زراعی+30 درصد ورمی کمپوست؛ 3. 70 درصد خاک زراعی+ 30 درصد کود حیوانی کاملاً پوسیده؛ و 4. 80 درصد خاک زراعی+ 20 درصد کنجاله ی کنجد) و خشکی در سه سطح شامل 1. بدون تنش (شاهد) (90 درصد تخلیه ی مجاز رطوبتی)؛ 2. تنش ملایم (55 درصد تخلیه ی مجاز رطوبتی)؛ و 3. تنش شدید (35 درصد تخلیه ی مجاز رطوبتی)، روی نهال های یکساله ی توت آمریکایی هر کدام با سه تکرار در فروردین 1396 در مزرعه ی دانشگاه یزد انجام گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که خشکی به طور معنی داری ارتفاع، قطر یقه، وزن تر و خشک برگ دانهال ها و جذب عناصر غذایی را کاهش داد، درحالی که فعالیت آنزیم آسکوربات پراکسیداز افزایش یافت. استفاده از بسترهای کشت اصلاح شده در شرایط بدون تنش به طور معنی داری صفات رویشی و جذب نیتروژن و فسفر را افزایش داد. در میان بسترهای استفاده شده، ترکیب خاک زراعی با کود حیوانی و کنجاله ی کنجد بیشترین تأثیر را در افزایش ارتفاع، وزن تر و خشک برگ و جذب نیتروژن و فسفر نشان دادند. بیشترین غلظت آنزیم آسکوربات پراکسیداز در خاک زراعی با 30 درصد ورمی کمپوست در زمان تنش خشکی شدید حاصل شد. به طور کلی، تقویت بستر کشت به ویژه با کود حیوانی و کنجاله ی کنجد سبب افزایش مقاومت این گیاه به تنش خشکی و افزایش معنی دار رشد آنها شد.

سیاه گیله (Vaccinium arctostaphylos L. ) از درختچه های باارزش دارویی در جنگل های راش است. پژوهش پیش رو به منظور بررسی ارتباط بین صفات رویشی این گونه با برخی از خصوصیات خاک و شاخص شکل زمین در جنگل فندقلوی اردبیل انجام گرفت. در داخل هر یک از شکل های مختلف زمین (یال، دامنه و دره) در چهار جهت جغرافیایی (شمال، جنوب، شرق و غرب) از حد ارتفاعی پایین تا بالا به صورت انتخابی، قطعات نمونة دایره ای به مساحت 500 متر مربع انتخاب شد. در مجموع 24 قطعه نمونه برای اندازه گیری مشخصه های رویشی به کار گرفته شد و در 12 قطعه نمونه مشخصه های خاک شامل بافت (درصد رس، سیلت و شن)، اسیدیته، هدایت الکتریکی، درصد ازت، درصد کربن آلی و درصد کربنات کلسیم اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که پراکنش این گونه در منطقه ی تحقیق از ارتفاع1570 تا 1940 متر از سطح دریا متغیر است. به طور کلی جهت های شمالی و شرقی در فرم های دامنه و دره، رویشگاه های مناسبی از نظر ویژگی های کمّی هستند. به طوری که بیشترین میانگین ارتفاع (12/2 متر)، قطر یقه (7/8 سانتی متر) و قطر تاج (92/1 متر) درختچه ها در فرم دامنه به دست آمد. خاک رویشگاه های سیاه گیله، نیمه سطحی تا عمیق با اسیدیته ی 32/5 تا 1/6، هدایت الکتریکی 481/0 تا 809/0دسی زیمنس بر متر و بافت خاک لومی تا شنی لومی است. تجزیه ی مؤلفه های اصلی نیز نشان داد که بافت خاک، اسیدیته و درصد کربن آلی از عوامل مهم در پراکنش این گونه در منطقه ی تحقیق مطالعه هستند. از برایند یافته های این پژوهش می توان نتیجه گرفت که رویشگاه های سیاه گیله با شکل دره و دامنه و جهت شمالی و شرقی با بافت خاک سبک، شرایط مطلوب تری را برای رشد این گونه در منطقه ی تحقیق ایجاد کرده است.

این پژوهش به منظور شناسایی الگوی پراکنش مکانی و برهم کنش درون گونه ای درختچه ی قره تاج (Anagyris foetida L. ) در رویشگاه انحصاری آن در بخشی از جنگل های زاگرس انجام گرفت. یک قطعه نمونه ی به نسبت خالص از گونه ی قره تاج با مساحت 1 هکتار در نظر گرفته شد و موقعیت مکانی درختچه ها و ویژگی های زیست سنجی آنها اندازه گیری شد. سپس با استفاده از تابع های فاصله های نزدیک ترین (G، F و J) همسایه و تابع همبستگی جفتی (g) الگوی پراکنش مکانی درختچه های قره تاج محاسبه شد. همچنین با به کارگیری توابع همبستگی نشاندار (Kmm(r)) و واریوگرام نشاندار (γ (r)) وابستگی مکانی اندازه ی درختچه ها بررسی شد. اندازه گیری ویژگی های زیست سنجی نشان داد که میانگین قطر یقه، ارتفاع، سطح تاج و تعداد جست درختچه های قره تاج به ترتیب، 15/5 سانتی متر، 36/2 متر، 6/5 متر مربع و 59/12 پایه بود. تراکم درختچه های قره تاج نیز 231 پایه در هکتار بود. برپایه ی یافته ها، درختچه های قره تاج در فواصل کوتاه به صورت کپه ای و در فواصل بیشتر از الگوی کاملاً تصادفی پیروی می کنند. البته یافته های تابع همبستگی جفتی (g) نشان داد که در فاصله ی 17-13 متری، الگوی پراکنش درختچه ها دوباره به صورت کپه ای تغییر می کند. همچنین برپایه ی یافته های تابع های همبستگی نشاندار و واریوگرام نشاندار هیچ گونه همبستگی مکانی برای ویژگی های زیست سنجی مشاهده نشد و چینش درختچه های قره تاج با اندازه های گوناگون در کنار یکدیگر کاملاً تصادفی بود. نتیجه گیری شد که اگرچه درختچه های قره تاج در فواصل کوتاه برهم کنش مثبت و تمایل به کپه ای شدن نشان دادند، ساختار مکانی مشخصی از نظر ویژگی های زیست سنجی ندارند و چگونگی چینش آنها از نظر اندازه ی افراد تصادفی است و اندازه های مشابه در کنار یکدیگر نیستند.