مطالعات عرفانی
سال:1385 | دوره:- | شماره:3 |تعداد مقالات:11

ابوعبداله محمد بن کرام سیستانی نیشابوری (متوفی: 255 هجری)، پیشوای کرامیان، کسی است که آن چه مولفان ملل و نحل در باره او و پیروان او نوشته اند، همه دروغ و ناروا، و تهمت و افتراست که از سوی دشمنان درباره آن ها گفته شده است. آثار و نوشته های آنان نیز از سوی دشمنان نابوده شده است و چیز چندانی از آن ها به دست نرسیده است. یک اثر برجسته و عالی که از ایشان در حوزه تفسیر عرفانی قرآن، خوش بختانه باقی مانده است، کتابی است با نام «الفصول» از عبدالوهاب حنفی، که پاره ای از سخنان محمد بن کرام در آن آمده است و تاکنون سه نسخه از آن شناخته شده است. ما پیش تر در مقاله ای سخنان محمدبن کرام را که در این تفسیر آمده، از روی دو نسخه آستان قدس رضوی و نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، استخراج و تدوین کرده ایم، و در این مقاله، از روی نسخه موزه بریتانیا. بیشتر آن چه در این جا آمده، در دو نسخه پیشین نیست، چند مورد تکراری آن ها هم، با دو نسخه پیشین اختلافاتی دارد. از این سخنان بر می آید که محمد بن کرام زاهدی است یگانه و عارفی است ژرف اندیش و روشن ضمیر و تنزیهی مشرب از نوع با یزید بسطامی. نیز همین سخنان دلیل آشکاری است بر دروغ و ناروا بودن آن چه در کتاب های ملل و نحل درباره او و فرقه او گفته شده است.

منطق گفتگو در حال عادی بر سه پایه متکلم (من)، مخاطب (تو) و موضوع (او) استوار است و سه حالت دارد: 1- من درباره او با تو سخن می گوید؛ 2- من درباره تو با تو سخن می گوید؛ 3- من درباره من با تو سخن می گوید. در این گفتار پس از توضیح این نکته ها، به این نکته پرداخته شده که این منطق در غزل عرفانی به چند شیوه شکسته می شود و در نتیجه آن را محتاج تفسیر و تاویل می سازد. از برجسته ترین موارد این شکست، آن جاست که من (متکلم/ شاعر) خود در مقام مخاطب مستقیم (تو) قرار می گیرد و در نتیجه مخاطب غیرمستقیم (خواننده/ شنونده) نقش من (متکلم) را درست در نمی یابد. در این گونه گفتگو، من در عین حال که متکلم است در باطن مخاطب مستقیم و راوی من دیگری است که می توان آن را فرامن نامید. در این گونه گفتگو، من حالتی ناخودآگاهانه دارد و واسطه ای است که کلام بی حرف و صورت فرامن، از طریق او تبدیل به حرف و صوت می شود. یعنی من این گونه غزل ها به گونه ای «گویای خاموش» و «خاموش گویا» ست. بر پایه شرح این نکته ها، غزل مولانا با مطلع «راه که بی رنگ و بی نشان که منم» تحلیل گونه ای شده و سه مرحله سلوک عرفانی: شریعت، طریقت و حقیقت، در آن نشان داده شده است.

در میان متون اولیه صوفیه، نخستین اثری که در آن از فرقه های صوفیان سخن گفته شده است، کشف المحجوب هجویری، از آثار قرن پنجم هجری است. هجویری (م: حدود 470) در یکی از ابواب این کتاب، صوفیان را دوازده فرقه معرفی کرده و محوری ترین اصل اعتقادی عملی آنان را شرح داده است. برای بعضی از محققان تصوف و خوانندگان کشف المحجوب این سوال پیش آمده است که آیا این فرقه ها در واقع وجود داشته اند. یا هجویری در تالیف کتاب خود چنین ترتیبی را سامان داده است؟ نوشته حاضر جست و جویی درباره فرقه های صوفیه در قرون اولیه، شناسایی دوران حیات آنان و یافتن پاسخی برای آن پرسش است.

مولانا جلال الدین یکی از برومند ترین فرزندان ایران زمین است که ادب نهان گرایانه و صوفیانه فارسی با او به اوج رسیده است و شعر شررخیز او همواره آتش در سوختگان جهان می زند. او مثنوی خویش، شگرف ترین نامه راز را با نای و نوای آن آغاز کرده است و از آن، چونان نمادی از خویش و از هر درد آشنای دیگری سخن گفته است. مولانا از میان همه سازها، نای را از این روی برگزیده است که نای تهی شده از خویش، خود را یک سره به دست و دم نایی می سپارد و از دم او جان و جنب می گیرد و در جان دیگران شور و شرر می افکند. مولانا خود نیز نای است که با دم شمس تبریزی از خود تهی شد و خویشتن خویش را بازیافت و مثنوی با همه دراز آهنگی اش ناله های این نای است که در نایی رنگ باخته و دم گرم نایی پرده های او را دریده و رازهایش را بر آفتاب افکنده است. از این جاست که مثنوی با این که کتابی آموختاری است و باید آگاهانه باشد، بیشتر ناخودآگاهانه است و برآمده از گونه ای تداعی غول آسا و از سویی نیز سر رشته این کتاب که نردبان آسمان است، به دست حسام الدین چلپی است که بی او غنچه های مثنوی ناگفته می ماند. این ها و پاره ای نکته های دیگر در این گفتار باز نموده شده اند.

مولانا جلال الدین محمد بلخی، با سرودن اشعار خود - که گاهی آن را قافیه اندیشی نامیده است - دل های مردم جهان را تسخیر کرده است. بعضی کسان پنداشته اند که هر کجا مولانا از قافیه اندیشی و تکرار ارکان عروضی به ستوه آمده و از آن اظهار دلتنگی کرده است منظورش نفی لزوم وزن و قافیه برای شعر بوده و این دو رکن اساسی شاعری را که تا روزگار ما هیچ یک از پیشینیان منکر ضرورتشان نبوده اند، چندان لازم نمی دانسته است.در این گفتار با شواهد و دلایل گوناگون نشان داده می شود که مولانا نه تنها هیچ گاه شعری بدون وزن و قافیه نسروده، بلکه برای آن اهمیت و ارزش مضاعف قایل بوده است و غور و تامل او در دواوین شاعران عرب زبان و پارسی گوی، سرودن شعر موزون و مقفی را چنان با طبع او آمیخته که هزاران بیت شعر عالی و بی همتا بدون کم ترین تکلف و تصنع بر زبان او جاری شده است.

داستان خضر و اسکندر، و افسانه آب حیات یکی از نکته هایی است که در شعر و ادب، تاریخ، تفسیر و متون عرفانی، بازتاب بسیار داشته و درباره آن ها از حقیقت تا افسانه و اسطوره، چیزهایی بسیار گفته شده است. در این گفتار نخست پیشینه آب حیات و چشمه زندگی را که رمزی است از آرزوی جاودانگی و بی مرگی، در اسطوره های ایران، مصر، بین النهرین و ... پی گرفته ایم، سپس داستان خضر و اسکندر را بویژه در متون ادبی و تفسیری دنبال کرده ایم و نشان داده ایم که داستان های اینان از چه زمانی و در چه کتاب هایی و چگونه آمده است. در ضمن ماجراهای این دو را با برخی از اسطوره ها مانند اسطوره گیل گمش، نیز با روایت هایی از کتاب مقدس مقایسه کرده ایم. سپس به برداشت ها و تاویل هایی که از آب حیات و خضر شده پرداخته ایم. از استفاده های ادبی به صورت تشبیه و استعاره گرفته تا استفاده های نمادین و سمبلیک عرفانی و دینی. و در ضمن توضیح این که خضر در متون نمادین و عرفانی نقش منجی، راهنما و مرشد دارد، با جست و جویی در آثار منظوم و منثور عرفانی، گزارش هایی آورده ایم درباره برخی از کسانی چون محیی الدین عربی، سنایی و ... که با خضر دیدار داشته اند و یا از دست او خرقه پوشیده اند.

گستره و قلمرو مجبور بودن یا مختار بودن آدمیان در برابر اراده، قدرت و خواست خالق هستی و مدبر آن، از مناقشه آمیزترین و دیرپای ترین موارد اختلاف در بین پیروان ادیان بزرگ بوده است. در عالم اسلام فرقه های معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان ها قایل بوده اند.این مقاله با بررسی اشعار حکیم سنایی غزنوی (پیشرو شعر عرفانی فارسی) در پی اثبات این مدعاست که برخلاف باور بسیاری از محققان، موضع سنایی در این مبحث و بسیاری از مباحث مرتبط با آن، همسوی با ماتریدیه و تا حدودی شیعه امامیه است و با اشاعره و معتزله فاصله بسیار دارد.

یوسف نامه و یا تفسیر سوره یوسف اثر پیر جمالی اردستانی شاعر و عارف معروف قرن نهم است. این تفسیر آمیخته ای از نظم و نثر است. پیرجمالی اردستانی ضمن تاویل سوره یوسف و تطبیق آن با اعتقادات عرفا داستان زندگی حضرت یوسف (ع) و عشق آتشین زلیخا را نسبت به وی بیان می کند. وی در صحنه های مختلف این داستان، عظمت و بزرگی مقام پیامبر اکرم (ص) را در عالم آفرینش و برتری احکام شریعت آن حضرت را نسبت به شرایع قبل از آن به صورت نمادین و رمزی بیان کرده است.پیر جمالی اردستانی در بیان اندیشه های خود در این زمینه از نظریه «وحدت وجود» ابن عربی تاثیر پذیرفته است.در این مقاله اندیشه های پیر جمالی اردستانی در مورد پیامبر اکرم (ص) مورد تحلیل قرار می گیرد و با اندیشه های ابن عربی در فصوص الحکم و فتوحات المکیه و بعضی عرفای دیگر مقایسه می شود.

یکی از بن مایه های برجسته در سوره های عرفانی، به ویژه عرفان رندانه، که نشانگر یکی از آموزه ها و آزموده های عارفان نیز هست، «نظر بازی» است. نیز کلیدواژه های وابسته بدان یا بر آمده از آن مانند نظرباز، صاحب نظر، اهل نظر، علم نظر و ... . در این گفتار نخست به کوتاهی، باز نموده ایم که چگونه واژگانی چون نظربازی که در زبان و فرهنگ مردمی نشانگر خوهایی ناپسندیده اند، چونان کلید واژه ها به زبان و فرهنگ عرفانی راه یافته اند، سپس نشان داده ایم که نظربازی که نزد مردم به معنی چشم چرانی است، نزد عارفان نشانگر چند گونه تجربه عرفانی است: 1- این تجربه که عارف در عشق و عرفان به جایی می رسد که بر هر چه می نگرد، خدا و جلوه های خدا را می بیند و با آن ها نظربازی می کند؛ 2. آن دست تجربه ها که ز ملک تا ملکوت حجاب از پیش عارف برداشته می شود و چشم او به زیبایی های غیبی گشوده می گردد و چه بسا یار آسمانی خویش را در زیباترین چهره و پیکره انسانی می بیند و با او و آن ها نظر می بازد؛ 3. در آن گونه تجربه ها که عارف به درون خویش راه می یابد و با زیبایی ها و دیدنی های شگرفی که در خویش می بیند، نظربازی می کند. در گزارش این تجربه ها به نکته هایی چون: تجلی، تمثل، نظام احسن، شاهد بازی و ... نیز اشاره هایی داشته ایم)، سپس یاد کرده ایم که نظرباز، صاحب نظر، اهل نظر و ... کسی است که به چنین تجربه هایی توانایی یابد، چنان که علم نظر، آگاهی از رسم و راه نظربازی است و دانستن معانی و شیوه های آن، چگونگی رسیدن به آن، آفت و آسیب های آن و ... در پایان نیز آسیب شناسانه به لیز و لغزان بودن این شیوه ها و سو استفاده هایی که به ویژه صوفی نمایان از آن ها کرده و می کنند، اشاره کرده ایم.