معرفت فلسفی
سال:1388 | دوره:7 | شماره:2 (پیاپی 26) |تعداد مقالات:11

یکی از مباحث مهمی که در فلسفه کانت مطرح است، و از تفاوت های اصلی این فیلسوف با فلاسفه پیش از او محسوب می شود، مبحث پدیدار و شی فی نفسه است. این مبحث از یک سو حاصل پیشینی دانستن صور احساس (زمان و مکان)، و از سوی دیگر بن مایه تغییر در معرفت شناسی انسان است. به همین سبب، بررسی این مساله زیربنایی در تفکر کانت می تواند ما را با رویکردهای اساسی او آشنا سازد. مقاله حاضر بر آن است تا نخست با نظر به اسباب طرح موضع پدیدار و شی فی نفسه، و سپس با توجه به خود این مقوله و بررسی جوانب مختلف موضوع ـ که گاه متناقض نیز می نمایند ـ به تصویری روشن از آن برسد، آن گاه این مساله را در حسیات استعلایی، تحلیلات استعلایی، و دیالکتیک استعلایی بررسی کند. در پایان مقاله نیز به نقد و بررسی این موضع جریان ساز کانت پرداخته خواهد شد.

در مقاله حاضر، از اهمیت علم و ادراک سخن می رود و بر نقش نفس و ذهن در این زمینه تاکید می شود. با اینکه نفس شریف ترین عنصر ذاتی و واقعیت وجودی انسان است، اما به نظر می رسد قدر آن مجهول مانده است. نفس نه تنها با قلب و عقل، بلکه گاه با ذهن نیز مترادف گرفته می شود.ادعای نگارنده این مقاله آن است که اهمیت نفس از ذهن بیشتر است و در واقع، بین آن دو، رابطه عموم و خصوص مطلق وجود دارد. با در نظر گرفتن نقش ارزنده نفس، می توان گفت که: «علم» حضور معلوم و یا اعیان خارجی در نزد نفس است. هم زمان، ذهن انعکاسات اعیان خارجی را دریافت و ثبت می کند و موجود ذهنی را تشکیل می دهد که این موجود به نوبه خود، در حضور نفس قرار می گیرد و ادراک می شود. بنابراین، نفس با اشراف بر اعیان خارجی از یک طرف و با اشراف بر موجود ذهنی از طرف دیگر ـ هم زمان ـ دو کارکرد دارد و موجود عینی و ذهنی را ادراک می کند. بدیهی است که موجود ذهنی برگرفته از موجود خارجی، و موجود خارجی نیز قائم به خود و مستقل از ذهن آدمی است. حکم، به مثابه عمل نفسانی، در تایید اعیان خارجی و نیز انعکاسات ذهنی نقش دارد.

جمهوری اسلامی ایران با طرح نگاهی جدید، اندیشه و رفتار حاکم بر غرب را با چالش مواجه کرد. و عرفی گرایان از سه منظر فلسفی ـ کلامی، فقهی ـ حقوقی، و جامعه شناختی جمهوری اسلامی ایران را مورد نقد قرار دادند. این نوشتار با تمرکز بر نقد و ارزیابی دیدگاه عرفی گرایان در رویکرد فلسفه سیاسی، این مساله را مطرح می سازد که عرفی گرایی تا چه میزان در مبانی جمهوری اسلامی ایران تاثیر گذاشته است؟ در پاسخ، این فرضیه را طرح می کنیم که: جمهوری اسلامی ایران در سطح باور (فلسفه سیاسی)، از عرفی گرایی تاثیری نپذیرفته است و دیدگاه عرفی گرایان مبنی بر تبیین سکولار از مبانی فکری جمهوری اسلامی ایران مقرون به صواب نیست. گفتمان جمهوری اسلامی ایران بر ارزش های اخلاقی، عدالت مداری، اهداف معنوی، مردم سالاری دینی، و شمول دین بر سیاست تاکید داشته و دارد، اما گفتمان سکولار بر مادیت، تقدم منافع مادی، و گرایش های مصلحت جویانه تاکید می کند.

در کل سنت متافیزیک، چه در دنیای غرب و چه در جهان اسلام، با دو تفسیر عمده از نقش وجودی انسان در عمل «معرفت» مواجه می شویم: 1) تفسیری که بر پایه آن، انسان صرفا نقشی منفعل دارد و همچون لوح سفید یا آیینه ای است که صور یا نقوشِ اشیا در وجود وی، یا مرتبه خاصی از وجود وی (به نام «ذهن») مرتسم می شوند، 2) تبیینی که (اولین بار به وسیله کانت ارایه شد) در آن انسان فعالانه در عمل معرفت وارد شده و نقشی سازنده به عهده دارد. در هر دو تبیین یادشده وجود انسان به منزله حجابی است که مانع از ظهور اشیاء فی نفسه می شود، در نتیجه امکان وصول به اشیا فی نفسه در معرفت بشری به مساله و مشکلی چالش برانگیز تبدیل می شود تا جایی که در فلسفه کانت اصولا وصول به اشیا فی نفسه غیرممکن می نماید.از نظر هیدگر و ملاصدرا، نقش انسان در عمل معرفت صرفا نوعی آشکارسازی است که در پرتو آن، شی آن گونه که هست خویشتن را ظاهر می سازد. انسان چیزی از خود بر اعیان تحمیل نمی کند، او به دلیل ساختار و نحوه خاص وجودی خود، اجازه می دهد که اشیا آن گونه که هستند خویشتن را بنمایانند.

نگارنده مقاله حاضر بر آن است تا در بررسی مبانی معرفت شناختی فلسفه اسپینوزا، برخی از مهم ترین سوالات معرفت شناسی معاصر را پیش روی نظریات فلسفی این فیلسوف عقل گرای قرن هفدهم قرار دهد و از این طریق، نوشتاری جامع را در ارایه منظومه وار اندیشه های معرفت شناسانه وی سامان بخشد. ضمن اینکه در مقاله حاضر، با مروری بر درجات صعودی صدق (معرفت ناشی از تجربه مبهم، معرفت استدلالی، و معرفت شهودی)، به بررسی اعتبار، وثوق و نیز ویژگی های مراتب ادراک در نظریه شناخت اسپینوزا پرداخته خواهد شد.نظریه شناخت اسپینوزا با برشمردن معیارهای درونی و بیرونی صدق، از تصورات تام (ناظر به تامین معیارهای درونی صدق) و حقیقی (ناظر به معیار بیرونی صدق) سخن می گوید. مطابقت با واقع (امر متصور)، به عنوان معیار بیرونی و وضوح (بداهت)، و نیز تمایز و سازگاری، به عنوان معیارهای درونی صدق، پدیدآورندگانِ تصوری تام و حقیقی خواهند بود. بر این اساس، نظریه شناخت اسپینوزا با دو نظریه مشهور حوزه معرفت شناسی ـ که عبارت اند از: نظریه کلاسیک معرفت و نظریه انسجام یا هماهنگی ـ در موضوع «معیار صدق» قرابت هایی خواهد داشت. گفتنی است که در بخش پایانی این مقاله، به بررسی نسبت نظریه شناخت اسپینوزا با دو نظریه مذکور پرداخته خواهد شد.

زمان حقیقتی است که با وجود انسان پیوند یافته است و انسان همیشه خود را در چنبره آن می یابد، گویا انسان اسیرِ زمان است و راهی برای برون رفت از این اسارت ندارد. ملاصدرا و برگسون که فیلسوفانی از دو سنت فلسفی متفاوت هستند، در تلقی خویش از زمان، افقی تازه گشوده و راهی نو آغازیده اند. هم ملاصدرا و هم برگسون بر آن بوده اند که حقیقت زمان را باید در نسبت با وجود تفسیر کرد. ملاصدرا زمان را حقیقتی می داند که از نحوه وجود مادیات انتزاع می شود، برگسون نیز زمان را مرادف حرکت می داند و آن را دیرندی می شمارد که فقط از طریق خودآگاهی و شهود محض قابل درک است و بنیاد هستی ما را تشکیل می دهد. در این نوشتار، پس از تبیین زمان از منظر این دو فیلسوف، سعی خواهیم کرد تا میان این دو دیدگاه، الفتی ایجاد نماییم و روزنه ای برای مقارنه و تطبیق بگشاییم.

فرضیه به عنوان پاسخ موقت به سوالات تحقیق، برآورد حدسی روابط بین متغیرهای آن، و هدایت کننده منظم و استوار فرایند پژوهش، یکی از سازه های مهم معرفتی در هر پژوهش علمی به شمار می رود، ابزار نیرومندی است که با هدف دست یابی به نتایج اطمینان بخش، ابداع شده است.فرضیه با الهام از تفکری تئوریک، و برپایه شناخت مقدماتی پدیده مورد مطالعه (مرحله اکتشاف)، بیانگر استنباطی مستدل درباره اوصاف، حالات، و رفتارهای پدیده مورد مطالعه است. به استثنای مطالعات توصیفی و اکتشافی، تقریبا همه مطالعات با فرضیه یا مجموعه ای از فرضیات به هم پیوسته آغاز می شوند و استمرار می یابند. این نوشتار درپی آن است تا پس از بررسی ابعاد مفهومی «فرضیه»، با رویکردی روش شناختی، به بحث درباره گونه ها، ویژگی ها، و کارکردهای آن در فرایند مطالعه علمی بپردازد و دیدگاه های مختلف در این خصوص را تحلیل نماید.