پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
سال:1390 | دوره:9 | شماره:1 (پیاپی 17) |تعداد مقالات:8

در فلسفه افلوطین و ملاصدرا، احد و واجب الوجود ویژگی هایی دارند که در سایر موجودات یافت نمی شود، و اگر صفات مشابهی در سایر موجودات وجود دارد، منشا آن همین مرتبه است. به همین ترتیب، صفاتی که در موجودات مادون احد و واجب الوجود یافت می شوند، چنانچه بر ضعف و نقص دلالت کنند، از این مرتبه سلب می شوند. علی رغم تفاوت های مبنایی میان این دو فیلسوف، که به بنیان های فلسفی و مذهبی آن ها مربوط است، مشابهت هایی نیز میان آن دو مشاهده می شود که با توجه به تاثیر سنت نوافلاطونی بر فلسفه اسلامی و به ویژه ملاصدرا، مقایسه میان این دو فیلسوف خالی از فایده نیست. توصیف وحدت حقیقی، نفی وجود محدود در احد و واجب الوجود، عدم اتکای فعل احد و واجب الوجود به اراده و علم زائد بر ذات و تناظر مرتبه عقل در فلسفه افلوطین با وجود منبسط و حقیقت وجود در فلسفه ملاصدرا، از نکات قابل بررسی در این مقایسه است.

از منظر تجربه دینی، ذات خدا به وصف اخلاقی رحمت متصف می شود و نظریه معلولی معنا که در حوزه معناشناسی فلسفی مطرح است این امکان را به وجود می آورد که وصف اخلاقی رحمت، به همان معنای انسان انگارانه آن، یعنی دلسوزی و مهربانی، درباره ذات خدا به کار رود. با توجه به مفاد نظریه معلولی معنا، می توان ادعا کرد که مهربان و دلسوز بودن خداوند منافی با تنزه و بساطت ذات او نیست. معناشناسی کفر در قرآن کریم نشان می دهد که کفار همان ظالمان پایمال کننده اخلاق هستند که تا حد ممکن و تا زمانی که مایل اند بر مظلومان ظلم روا می دارند. رحمت خدا یا همان دلسوزی او برای مظلومان اقتضا می کند که داد آن ها را از کفار بازستانده و آن ها را تا زمانی که مایل است در جهنم عذاب کند. این شیوه از عذاب، دقیقا بسان روش کفار در ظلم به مظلومان است. وسعت فراگیر رحمت خداوند به دار دنیا اختصاص دارد اما در دنیای دیگر، رحمت خداوند به مومنان محدود است و مانع عذاب جاودانه کفار در جهنم نیست.

دیدگاه فلاسفه مسلمان درباره اتحاد مصداقی صفات باری تعالی و بازگشت اراده به علم ازلی، در نظر متکلمان مقبول نیفتاده است. همچنین طرح فاعلیت بالعنایه از سوی ابن سینا به عنوان فاعلیت وجودی الهی و استفاده از آن در فائق آمدن بر برخی دشواری های الاهیاتی، نظیر مساله شرور، زمینه ای مناسب را برای نقض و ابرام آنان فراهم آورده است. در این میان، فخر رازی با تاکید بر مبانی کلامی اشعری و به این دلیل که اراده را به معنای عزم و قصدی زائد بر ذات که به ترجیح و تخصیص می انجامد، درنظر می گیرد، فلاسفه را در دستیابی به معنایی روشن برای اراده ذاتی موفق نمی بیند و آنان را به انکار اراده در خداوند متهم می کند. در این نوشتار، ضمن پاسخ به اشکال های فخر رازی، نشان داده شده که نتیجه گفتار ابن سینا در نفی غایت و غرض از فعل خداوند، سلب اراده و حکمت از او نیست، بلکه نتیجه این است که غایت در فعل واجب، چیزی جز ذات او نیست، و اراده او، ابتدا به ذات او تعلق گرفته، و همه موجودات به تبع ذات او مراد هستند.

فخر رازی سنخیت میان خدای متعال و مخلوقات را به دلیل اشتراک میان واجب الوجود و ممکن الوجود و محدود شدن قدرت الهی انکار می کند و آن را با مقام تنزیه خدای متعال در تعارض می داند، ولی خواجه طوسی در آثار فلسفی خود، به دفاع از قاعده «الواحد» بر مبنای اصل سنخیت پرداخته و اعتقاد به اصل سنخیت، به خوبی از عبارات وی برداشت می شود. اما او در نگاه عرفانی خود، به گونه دیگری درباره قاعده «الواحد» سخن می گوید و معتقد است تبیین کثرت های جهان و ارتباط آن ها با خدای متعال و پرسش از سنخیت میان آن ها، فرع بر صدور حقیقی کثرت ها از خداوند است، و در این باره، هر کسی از ظن خود آن می گوید که شایسته خود اوست، نه شایسته خدای متعال.

اگر چه پرسش از قلمرو دین و انتظار بشر از آن متعلق به دوران معاصر است اما ریشه های آن را می توان در آرای متفکران مسلمان متقدم واکاوی نمود. با نگاهی به آرای دو متفکر جریان ساز در جهان اسلام، یعنی ابن سینا و غزالی، رویکردهایی متفاوت در تبیین وجه نیاز آدمی به دین آشکار می گردد. در حالی که ابن سینا در تحلیل فلسفی خود بیشتر بر جنبه های حقوقی و کارکردهای اجتماعی دین تاکید می کند، تمرکز غزالی بر ابعاد معنوی و اخلاقی دین بیشتر است. البته این سخن به معنای نادیده گرفتن وجه معنوی دین از سوی ابن سینا و نیز حذف وجه اجتماعی دین نزد غزالی نیست، اما در یک نگاه کلان تر می توان تحلیل ابن سینا از دین را به مدل جمع گرایانه دنیانگر، و تحلیل غزالی از دین را به مدل فرد گرایانه آخرت نگر نزدیک تر دانست.

اگر در صدق اعتقادات دینی دچار شک شویم، در عمل بین دین داری و بی دینی، باید کدام یک را انتخاب کنیم؟ پاسکال، با توجه به منافع احتمالی بی شماری که در دین داری وجود دارد، به لزوم دین داری رای می دهد. در نقطه مقابل، طبق مبنای قائلان به اصل برائت و تعمیم متعلق شک آن که شامل شک در اعتقادات هم بشود، دین داری الزامی نیست. به نظر می رسد با توجه به تنوع ادیان و تعارض احکام و عقاید آنان که هر یک دیگری را بر باطل می داند، به هنگام شک در حقانیت یک دین از بین ادیان، نه تنها عقل به برائت حکم می کند بلکه احتیاط در بی طرف ایستادن است. تنها راه درست، تاکید بر عقل نظری و اثبات عقلی متعلقات ایمان است.

آنچه غالبا در تبیین نسبت اندیشه کرکگور با آرا هگل مشاهده می شود این است که بیشتر به تمایزهای او نسبت به هگل بسنده شده و کمتر به مولفه هایی توجه شده است که می تواند دلیلی بر تاثیرپذیری او از هگل نیز باشد. نگارنده بر این باور است که می توان با تحلیل نحوه تحقق همین تمایزها، تاثیرپذیری کرکگور از هگل را نیز نمایان ساخت و از این طریق، تبیین بهتری برای نسبت میان این دو ارائه داد. در تحلیل تمایزها، از دو حیثیت «حفظ و حذف شدن»، مندرج در مفهوم «رفع» که یکی از مهم ترین مفاهیم فلسفه هگل است، استفاده شده و سعی بر آن بوده است تا در بستر این تحلیل، به بررسی تطبیقی آرای دینی این دو فیلسوف پرداخته شود.