مقالات و بررسیها
سال:1384 | دوره:38 | شماره:دفتر 78 (ویژه فلسفه و کلام اسلامی) |تعداد مقالات:9

در این مقاله ابتدا مهم ترین دلیل های ثبات حرکت جوهری مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. دو دلیل از پنج دلیل حرکت جوهری به کمک نقادی برخی از معاصران و سایر دلیل ها با استدلال هایی جدید و ابتکاری ابطال شده اند. سپس تفسیرهایی که صدرا با توجه به نظریه حرکت جوهری ارایه داده است، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. به این منظور، کلیه آیاتی را که صدرا تحت تاثیر این نظریه، بر خلاف معنای ظاهری تفسیر کرده است، جمع آوری شده و با توجه به سایر آیات، روایات، معنای ظاهری و متبادر از الفاظ و خصوصیاتی که در فلسفه برای حرکت جوهری بیان شده است. صحت و سقم انطباق با حرکت جوهری معین شده و این نتیجه به دست آمده است که هیچ یک از برداشت های صدرا (تحت تاثیر نظریه حرکت جوهری) از آیات قرآن، درست نیست.

ارسطو در آغاز کتاب قیاس (تحلیل اولی) گزاره حملی را به دو قسم مسور و مهمل طبقه بندی می کند. منطق دانان پیشین در دوره اسلامی، طبقه بندی گزاره حملی را در کتاب "عبارت" طرح و آن را به سه قسم شخصی، مسور و مهمل افزایش دادند. منطق دانان پیشین در دوره اسلامی طبقه بندی گزاره حملی را در کتاب عبارت" طرح و آن را به سه قسم شخصی، مسور مهمل افزایش دادند منطق دانان دو بخشی متاخر (از سده هفتم به بعد) طبیعیه را نیز بر آنها افزودند. علامه حلی طبقه بندی پنج گانه ای را ارایه می دهد. امروزه دیدگاه رایج از آن منطق دانان دو بخشی متاخر است. اما دیدگاه علامه حلی نزد اصولیان موثر افتاد. تبیین تطور تاریخی طبقه بندی گزاره حملی و نقد و تحلیل این دیدگاه مساله تحقیق حاضر است. در پرتو نقد ملاک تقسیم بندی و با توجه به اصل ارجاع مهمل به جزیی و طبیعیه به شخصی می توان به تقسیم بندی دو گانه ای رسید. قضیه یا شخصی و در حکم شخصی، یا مسور و در حکم مسور است. همچنین ملاک تقسیم در این طبقه بندی قابل نقد است. در پرتو این نقد روشن می شود که این طبقه بندی فراتر از ملاک موضوع بر تمایز ساختاری استوار است.

مساله مثل یکی از اساسی ترین مسایل هستی شناسی است که افلاطون برای اولین بار بحث ماز آن را با رویکرد وجود شناسی و معرفت شناسی، به صورت علمی طرح و از مبانی فلسفه خویش قرار داد، منتها تا به امروز یکی از بغرنج ترین مسایل علوم الهی باقی مانده و هر کس تفسیر خاصی از آن ارایه کرده است. ملاصدرا نیز بر اساس اصالت وجود تفسیر مخصوص خود را ارایه کرده و مانند افلاطون معتقد است که تنها راه رسیدن به مثل، شهود مستقیم آنهاست و برای نیل به این مقصود، ابتدا باید به تهذیب و تزکیه نفس همت گمارد. اما با این حال در اقامه برهان برای اثبات مثل، از هیچ کوششی فروگذار نکرده است. ما بعد از تبیین نظریه مثل افلاطونی و تفسیر ملاصدرا از آن، گفته ایم که تفسیر وی نزدیک ترین تفسیر به عقیده افلاطون درباره مثل است، اما نه تنها هیچ کدام از نقاط مبهم موجود در این نظریه را باز نکرده، بلکه با توجه به تاثیر شدید آموزه های عرفان این دیار بر اندیشه های ملاصدرا، در بعضی جاها، از آن خیلی فاصله گرفته است و همچنین ثابت کرده ایم که دلایل ملاصدرا بر وجود مثل، نارسا، ناتمام و اعم از مدعاست و این مساله قبل از آنکه یک مساله فلسفی باشد یک مساله عرفانی است. بنابراین، بر اساس مبانی فلسفی و استدلال های عقلی، نفیا و اثباتا درباره آن نمی توان قضاوت کرد.

بشر از گذشته دور متوجه این واقعیت بوده است که اگر اکثر مردم یک جامعه قلبا به قوانین و مقررات سیاسی و اجتماعی دلبستگی داشته و برای آنها تقدس قایل باشند قانون پذیری شهروندان به مراتب بیشتر خواهد بود. مردم نیز برای نشان دادن ارادت قلبی خود و ماندگاری آن باورهای مقدس، به اجرای مراسم و تشریفات خاصی می پردازند. مجموع این باورهای مقدس به همراه نمودهای بیرونی آن دین مدنی یک جامعه نامیده میشود. این مفهوم را در یونان و روم باستان و سپس در آثار برخی جامعه شناسان و فیلسوفان سیاسی مانند روسو و دورکیم می توان یافت اما تفصیل و رونق تازه این بحث را بایستی از زمان انتشار مقاله "دین مدنی امریکا" (1967) به وسیله رابرت "ان بلا" دانست. این جامعه شناس آمریکایی مدعی شده که در جامعه آمریکا، در کنار مسیحیت دین دیگری را کشف کرده که محور آن تقدس قوانین مدنی، افراد و اسناد مرتبط با آن است. وی این پدیده کشف شده را "دین مدنی" نامید. "بلا" سرانجام در آثار بعدی خود متوجه سستی پایه های دین مدنی گردید و در زمره منتقدان آن قرار گرفت. این مقاله عهده دار بیان ریشه ها، باورها و ارزیابی دین مدنی است.

این مقاله به اهمیت تصور و تصدیق به عنوان اصلی ترین ابزار شناخت می پردازد. مقوله تصور و تصدیق برگرفته از میراث یونانی و مورد توجه اکثر صاحب نظران و از جمله دانشمندان مسلمان است. تصور و تصدیق اگر چه از مقبولیت عام برخوردار است، با این حال با پیچیدگی ها و دشواریهایی همراه است. به نظر نویسنده این مقاله، چنانچه نگاه ما به مساله عوض شود، می تواند بسیاری از مشکلات را حل کند. آنچه این مقاله مطرح می کند این است که بر خلاف باور عام، تصور هم یک نوع تصدیق است و اصولا آنچه در شان انسان است، چیزی جز تصدیق نیست. در واقع آنچه در بعد هستی شناسی و شناخت شناسی شکل می گیرد، تصدیق است: تصدیق وجودی شی و تصدیق نسبت شی به شی دیگر. تصدیق در بعد هستی شناسی، همان اقرار به وجود شی  است و در بعد شناخت شناسی با تحلیل عقلی چیزی به چیز دیگر نسبت داده می شود. با این تغییر، تصدیق از مقوله فعل خواهد بود و نفس انسان نسبت به درک اشیا و مفاهیم، فعال است نه منفعل. قضایا می توانند مطابقت یا عدم مطابقت را با امور خارجی بیان کنند به محض حضور شی در نزد نفس خودآگاه انسان و به شرط اشراف و اشعار نفس که به منزله تایید خواهد بود علم تحقق می یابد. این عمل، خود فعلی است از افعال انسان، بنابراین، علم (تصور و تصدیق) فعلی از افعال انسان است و این فعل خلق و آفرینشی است از جانب او. با این تعبیر، نفس انسان به جای حالت کسر و انکسار در برابر اشیا و امور خارجی، می تواند حالت ایجاب و قبول داشته باشد و علم به جای قرار گرفتن در مقوله کیف می تواند در مقوله ملک و جده قرار گیرد.

صدرالمتالهین در پی اثبات مساله اتحاد عقل، عاقل و معقول و با توجه به مبانی خاص معرفت شناسانه خود از قبیل مساوقت علم و وجود، تجرد صورت علمی محسوس، متخیل و معقول، حرکت جوهری و استکمالی نفس در حین ادراک مدرکات محسوس، متخیل و معقول و ... معتقد است. نفس در هنگام ادراک صور کلی و معقول و یا به عبارت دیگر در مرتبه تعقل، با عقل فعال متحد می شود. صدرالمتالهین به اثبات این مدعای خویش و توضیح و تبیین اصطلاحات عقل فعال، اتحاد، چگونگی برقراری ارتباط و اتحاد نفس با عقل فعال و ... می پردازد که در این مقاله به آنها اشاره می شود.

مقاله "عقل و عشق در بیان افلاطون حکیم و ملای رومی"، در حقیقت جستاری بر دیدگاه های این دو اندیشمند بزرگ غرب و شرق است. مولوی به "عشق" به دیده احترام نگریسته و آن را تنها راه فرار و گریز از عوالم مادی و حصول به عشق حقیقی الهی می داند. همچنین تعقل و اندیشه را مانند سایر نعمت های الهی به شرطی که در جهت کمال و سعادت معنوی انسان باشد، نیکو شمرده و کمال آدمی که شناخت خدا و صفات اوست را به وسیله همین "عقل" میسر می داند. افلاطون نیز تنها زیبایی را شایسته عشق و ستایش مامی داند. او معتقد است: انسان تنها در صورتی می تواند به کمال دانش و معرفت نایل آید که راه کشف و شهود و تصفیه باطن را پی گیرد. در نظر افلاطون، کمال و هدف نهایی آدمی همانا وصول به حق و مشاهده او است و حقیقت دانش در همین اصل نهفته است و مادامی که انسان به این مقام نرسد، کمال دانش و معرفت را نیافته است.