مقالات و بررسیها
سال:1381 | دوره:35 | شماره:دفتر 72 |تعداد مقالات:19

رابطه زبان فارسی و عربی را در سه سطح باید بررسی کرد: تاثیر عربی در فارسی، فارسی در عربی، ادبیات تطبیقی. در این مقاله که به مرحله نخست می پردازد، نشان داده شده که از دوران ساسانی (= جاهلی عرب)، زبان عربی تعدادی واژه فارسی (105 واژه شناسایی شده) با مفاهیم آنها وام گرفته است. طی چهار قرن نخستین اسلامی، وام واژه های فارسی در عربی سخت کثرت یافت، چندان که تعداد آنها را می توان بین 2000 تا 2500 کلمه برآورد کرد. علاوه بر واژگان، فرهنگ ایرانی نیز با شدت و کثرتی چشمگیر به جهان عرب راه یافت و فرهنگ تازه عظیمی پدید آورد که پس از این، باید «فرهنگ اسلامی» خواند نه «عربی».

عده ای از متاخران اهل سنت به تالیف کتبی با عنوان «زواید» دست زده اند. زواید نویسی - با تعریفی که خواهد آمد - نخست با تالیف کتابهایی چون: مستخرجات، مستدرکات و دیگر آثاری که به عنوان ذیل و تکلمه صحیحین به رشته تحریر درآمده بود، شکل گرفت، اما در دوره های بعد به صورت فن رایج و مستقلی درآمد و در نتیجه به احیای بسیاری از آثار حدیثی اهل سنت و گسترش دایره حدیث در آن مکتب انجامید، به طوری که امروزه یکی از شعب رایج در علوم حدیث «علم الزواید» است و کتب زواد از آثار مهم در منابع حدیثی به شمار می رود.

با توجه به کاربرد دو اصطلاح «درایه الحدیث» و «فقه الحدیث» در مباحث و علوم مربوط به حوزه حدیث، و مشاهده خلط هایی که در کاربرد این دو اصطلاح بین دانشمندان این فن واقع شده است، این مقاله در صدد ایضاح این دو اصطلاح با توجه به کاربرد هر یک از آنها در تاریخ حدیث است. این امر با مروری بر تحول کاربرد «درایه الحدیث» در سه مقطع تاریخی از عصر ورود حدیث تاکنون، و مقایسه آن با معنای امروزین «فقه الحدیث» تبیین شده است و در هر مقطع نسبت «درایه الحدیث» با «فقه الحدیث» به لحاظ منطقی مشخص گردیده است.

هدف اصلی این مقاله تحلیل گزیده هایی از کلام امام علی (ع) بر مبنای دو اصل مهم زبانشناسی متن مدار یعنی انسجام متنی و توازن می باشد. انسجام یکی از مشخصه های متن است که روابط دستوری و یا واژگانی بین عناصر متن ایجاد می کنند و پیوستگی معنای و مفاهیم متن را ممکن می سازند. توازن یک فرآیند ادبی است که از طریق تکرار کلامی حاصل می آید و در سه سطح آوایی، واژگانی و نحوی طبقه بندی می شود. در این مقاله سعی بر این است که حقیقت عبارت «نهج البلاغه» که همانا «روش زیبای سخن گفتن» است با ارایه نمونه هایی از سخنان آن حضرت تلالو یابد.

مدلول آیه 106 سوره بقره «ماننسخ من آیة او ننسها نات بخیر منها او مثلها الم تعلم ان الله علی کل شییء قدیر» که به آیه نسخ مشهور است میان مفسران محل خلاف است. سبب بروز این اختلاف و ظهور آرای گوناگون در این زمینه در واقع معانی محتملی است که برای سه تعبیر «نسخ»، «آیه» و «انسا» در آیه مورد بحث برشمرده اند. بیشتر معانی مورد نظر مفسران به دلیل عدم توجه به سیاق آیه و هماهنگی میان بخش های مختلف آن، نادرست به نظر می رسند. شاید حمل «نسخ» بر ازاله و لغو اعتبار، حمل «آیه» بر حکم و تاویل فعل «ننس» به محو از قرآن و اذهان و قول به اعمال صنعت استخدام میان لفظ «آیه» و ضمیر آن مقرون به صحت باشد. در این صورت معنای اجمالی آیه چنین است «هر حکمی را که لغو کنیم یا هر آیه ای را که از قرآن و اذهان محو نماییم بهتر از آن یا مانند آن را از حیث تامین مصالح مردم می آوریم». مطالب موردنظر، در سه بخش «سبب نزول آیه»، «محورهای اختلاف مفسران و نقد آرای آنان» و «جمع بندی» عرضه خواهد شد.

این نوشتار، پژوهشی در خطاب های عتاب آمیز خداوند به پیامبر اکرم (ص) است. این گونه عتاب ها که قریب 80 آیه در قرآن را شامل می شود، گستره عظیمی از مباحث گوناگون را در میان قرآن پژوهان به وجود آورده است. اهتمام اصلی مفسران در توجیه و تحلیل این گونه آیات نکوهش بار، حل تعارضی است که به گمان ایشان، این آیات با اصل وجوب عصمت پیامبر (ص) دارد. نگارنده در این جستار کوشیده است ضمن بیان آرای مفسران در تفسیر برخی از مهمترین این آیات، حکمت این گونه خطاب ها را بیان دارد.

استواری مبانی فقهی شیعه وامدار پویش ها و کوشش های بی وقفه مجتهدان و تلاشگران این عرصه است. بحث «شروط راوی» یکی از مباحث عمده و محوری در زمینه مقبول یا غیرمقبول بودن حدیث است. نوشتار حاضر در پی مطالعه و بررسی شرط «ایمان» یا «مذهب» است. نگارنده در این مقال نشان داده است که در اشتراط این شرط نسبتا نوپدید و به تعبیر صریح تر در پای بندی به این شرط حتی در میان متقدمان امامیه نیز اتفاق نظر وجود ندارد، دلیل این امر هم وجود شماری راوی با مذهبی غیر از «مذهب امامی» در میان راویان شیعه است که اگرچه در خصوص توثیق آنها میان رجالیان اختلاف نظر است اما در عمل، بسیاری از فقها - که عمدتا حدیث شناسی و عالم به علوم حدیث بوده اند - با علم به این شرط، با استناد به روایات چنین افرادی حکم و فتوای خود را صادر نموده اند.

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد. بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتاب شناسی به دست آمده، تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نوشته شده است. با این حال، هنوز عناصر اصلی دخیل در تفسیر نظیر مبانی، اصول، قواعد، روش ها و گرایش های تفسیری در یک نظام منسجم تعریف نشده است و نوعا مفسران بدون شفاف سازی این گونه مباحث، به طور مستقیم به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند. در سال های اخیر کتاب های چندی درباره اصول و مبانی و نیز روش ها و گرایش های تفسیری نوشته شده است، ولی هنوز تعاریف موجود در این زمینه به هماهنگی و وضوح نرسیده است. این مقاله درصدد است عناصر موجود در تفسیر قرآن را در یک نظام دقیق اصطلاحی تعریف کند.

در این مقاله ابتدا موضوع مجسمه سازی در آیات و روایات به طور مختصر بررسی شده و سپس به ذکر اقوال فقها در دو قسمت پرداخته شده است. در قسمت اول نظر فقهای شیعه که به پنج قول محدود می شود، ذکر شده است که عبارتند از:1- حرمت مطلق تصویر (اعم از حیوان و غیرحیوان، مجسمه و نقاشی). 2- عدم حرمت مطلق تصویر (اعم از حیوان و غیرحیوان، مجسمه و نقاشی).3- حرمت خصوص مجسمه اعم از حیوان و غیرحیوان.4- حرمت مجسمه و نقاشی خصوص حیوان.5- حرمت خصوص مجسمه حیوان فقط.در قسمت دوم اقوال مذاهب اربعه اهل سنت ذکر شده است. سپس به ادله فقهای شیعه در مورد حرمت ساختن مجسمه حیوان پرداخته شده است. البته با توجه به عدم وجود دلیل قرآنی و عدم دلالت عقل بر حرمت «مجسمه سازی برای اغراض مفید»، قایلین بر حرمت فقط به اجماع و روایات تمسک نموده اند که هر دو دلیل مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. تمسک به اجماع با توجه به منتفی بودن اجماع محصل و قایل شدن برخی از بزرگان به جواز و نیز مدرکی بودن اجماع مردود شناخته شده است. قسمت اعظم مقاله به نقد و بررسی دلالت روایات مورد تمسک قایلین به حرمت، اختصاص یافته است. این روایات به پنج دسته تقسیم شده و به طور جداگانه از حیث سند و دلالت مورد رسیدگی قرار گرفته و با توجه به ضعف سندی برخی از آنها و ناتمام بودن دلالت بقیه، این طور نتیجه گیری شده است که این روایات تنها بر کراهت ساخت مجسمه جاندار (در آنجا که غرض عقلانی و مشروعی بر آن مترتب نبوده باشد) دلالت می کند.

واژه «بداهت» در عرف و در دانش منطق به صورت مشترک لفظی به دو معنای متفاوت به کار می رود؛ در عرف به معنای نسبی روشن و مانوس استعمال می شود ولی در اصطلاح منطق مفهومی نفسی دارد و به معنای ادراک غیرمسبوق به ادراکات پیشین و غیرماخوذ از آنها به کار می رود. در بحث از بداهت تصورات حسی، مفهوم دوم به کار می رود. بداهت تصورات حسی توسط فخر رازی به صورت مسأله منطقی تدوین شد و نزد دانشمندان متاخر مورد بحث قرار گرفت. وی با ارایه دو قاعده کاربردی در تمایز مفاهیم نظری و بدیهی، مساله بداهت تصورات حسی و وجدانی را مطرح کرد. او را در این نوآوری دلایلی است و عواملی مسبوقیت تصدیق اولی بر تصورات اولی عمده ترین دلیل اوست و مهمترین انگیزه اش انکار تصورات نظری و بدیهی انگاری همه تصورات حاصر برای انسان است. اگرچه منطق دانان مسلمان با بدیهی انگاشتن تصورات هم رای وی نیستند؛ بسیاری از آنان از جمله خواجه طوسی و میرسید شریف جرجانی در بدیهی انگاری تصورات حسی با وی همداستان شده اند. از سوی دیگر کسانی که ملاک بداهت تصورات را بساطت مفهومی می دانند، تصورات حسی را بدیهی نمی پندارند. نظریه بداهت تصورات حسی علاوه بر رخنه های عمده، اساسا بر درآمیختن دو مفهوم عرفی و اصطلاحی بداهت مبتنی است.

یکی از مسایل مهم فلسفی، بحث و بررسی درباره چگونگی ادراک صور کلی و معقولات به وسیله نفس انسان است. فلاسفه اسلامی نیز به بررسی و تبیین آن پرداخته اند. نظریه ملاصدرا یکی از نظریات مهم و برجسته در این زمینه به شمار می آید.در این نوشتار ابتدا نظریه صدرالمتالهین و مبانی مهم آن به بیان درآمده، و آنگاه مورد نقد قرار می گیرد.

یکی از مباحث جدال برانگیز و در عین حال اساسی، در قلمرو فلسفه زبان و منطق فلسفی، از هنگام آغاز قرن بیستم، در مورد اسامی خاص و توصیفات معرف بوده است. فیلسوفانی که به اسامی خاص و توصیفات معرفه پرداخته اند،هم زمان با مشکلات بسیاری نیز روبرو بوده اند. در این میان یکی از جدی ترین مشکلات، مشکل اسمی - توصیفات تهی است. این مقاله نخست به معرفی و ارایه برخی از نظریات برجسته و موثر، از جمله نظریات ماینونگ، راسل، فرگه، استراسون، ودنلان، پرداخته است. پس از آن به راه حل های تدارک دیده شده برای مشکل یاد شده پرداخته است. و در نهایت هم، بر پایه متون گرایش قضیه ای de dicto/de re و تمایز قضیه شخصیه / کلیه، نظریه ای جدید درباره اسمی خاص - توصیفات ارایه داده است؛ نظریه ای که می توان زمینه های آن را در نظریات فوق ردیابی کرد.

نزد فلاسفه ای چون ابن سینا و ملاصدرا، شریف ترین و محکم ترین برهان ها و برترین آنها در اعطا یقین، برهان لمی است، اما محمدحسین طباطبایی نه تنها بر این اعتقاد نیست، بلکه از اساس برهان لمی را خارج از ساخت فلسفه اولی می داند، چه موضوع فلسفه اولی عام ترین اشیا است و عام ترین اشیا معلول چیز دیگری نیست، زیرا موجودی خارجی از عام ترین اشیا نیست تا علتی برای آن باشد. به هر روی ایشان تنها برهان مفید یقین در فلسفه اولی را برهان انیی می داند که در آن از برخی لوازم عام به لازم عام دیگر پی برده می شود.

پیچیدگی پدیده های دینی و بازتاب آن در جنبه های گوناگون زندگی، دانشمندان دیگر علوم را به خود مجذوب ساخته است. مورخان، فلاسفه، جامعه شناسان و مردم شناسان، هر یک با روش های خاص خود به تحلیل آن پرداخته اند. تامل در باورهای دینی، تاریخی طولانی دارد اما بررسی مردم شناسانه آن از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و در مورد پیدایش دین، اشکال اولیه آن و مراحل تاریخی شکل گیری اندیشه های دینی، نظریه های گوناگونی مطرح گردید. از جمله کسانی که به پژوهش های مهمی در این خصوص پرداخت اوانس پریچارد بود. وی مطالعه ادیان ابتدایی را جهت شناخت ماهیت دین و تعیین ویژگی های اصلی پدیده های دینی ضروری می دانست. او ضمن نقل و تبیین نظریه های ارایه شده درباره دین ابتدایی، به نقد منصفانه آنها می پردازد و پیشنهادهایی برای رسیدن به نظریه کاملی از دین ارایه می دهد.

از آثار و نوشته های ابوحیان توحیدی پیداست که وی با وجود زندگی در کانون تصادم و اصطکاک میان عقاید و مذاهب مختلف در بصره قرن چهارم، شخصیتی آزاد اندیش و تا حدود زیادی به دور از تعصب دینی و مذهبی بوده است. این بی تعصبی می تواند علاوه بر جنبه های درونی او، متاثر از نفوذ افکار استادش ابوسلیمان منطقی، مراوده توحیدی با اخوان الصفا و نیز قدری گرایش او به زهد و تصوف بوده باشد؛ با این حال، در برخی آثار ابوحیان چیزی بیش از بی تعصبی و تسامح در دین، و در واقع گونه ای قول به کثرت باوری دینی نیز ملاحظه می شود. از این رو ارایه هر تفسیری از حکایت فیل شناسی کوران در کتاب المقابسات - به مثابه یک متن که به دست توحیدی پدید آمده - بدون توجه به نیت او که احتمالا با مراحعه به شخصیت تاریخی او قابل اکتشاف است بهره شایانی از حقیقت نتواند داشت. با چنان مراجعه ای، در نهایت به نظر می رسد که توحیدی از گرایش های کثرت باورانه دینی بر کنار نبوده است.

در بخش نخست، واژه طبسین را در متون تاریخی و جغرافیایی - از سده 3 ق. تا دوره معاصر - مورد بررسی قرار داده و با استناد به منابع به این نتیجه رسیده ایم که پیش از سده 6 ق.، طبسین بر طبس خرما و طبس عناب که بعدا از آن به طبس گیلکی و طبس مسینان یاد شده، اطلاق نگردیده است از سده 6 ق. به بعد جغرافی نویسان عرب و نیز نویسندگان سده های اخیر، طبس گیلکی و طبس مسینان را طبسین نامیده اند.در بخش دوم مقاله، ضمن بررسی و تحلیل گفته تاریخ نویسان و پی گیری مسیر حرکت مسلمانان از کرمان به خراسان و بررسی موقعیت و مسافت میان طبس گیلکی و طبس مسینان به این نتیجه رسیده ایم که منظور از طبسین، طبس گیلکی و کرین می باشد و کرین نیز خود در نخستین سده های ق. حداقل شهری در حد طبس گیلکی بوده است. دلایل و قراینی که پیشینه تاریخی کرین را نشان می دهد، موید نظر مولف است.

در این پژوهش، ابتدا آرای مورخان در باب روز و ماه وفات رسول اکرم، بر اساس تقدم و تاخر ارایه می شود و سپس با یاد کرد دیدگاه اهل تسنن و تشیع در این زمینه و بررسی «وقایع هفت گانه» موثر در تعیین وفات و دقت در اقوال - با توجه به «مسلمات خاصه و عامه» رسم جدول زمان شمار - سخن به این نکته منتهی می شود که قول وفات در «ربیع الاول» قطعی است و در میان دیدگاه های سه گانه در این ماه (اول، دوم و دوازدهم ربیع الاول) تاریخ وفات در «دوم ربیع الاول» را با قطعیات تاریخی دو طرف نزدیک تر می بیند. سپس روایت: «هر که مرا به رفتن ماه صفر بشارت دهد او را به بهشت مژده دهم» از نظر فقه الحدیث بررسی می گردد و آن را از «موضوعات» می شمارد. در پایان به این امر اشاره شده است که چرا شیعه، روایت 28 صفر را به عنوان تاریخ وفات پیامبر (ص) پذیرفته است و نشان می دهیم که این قضیه از ابتکارات «صفویان» بوده است.