مطالعات انقلاب اسلامی
سال:1394 | دوره:12 | شماره:42 |تعداد مقالات:17

پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نقش امام خمینی (ره) در رهبری این انقلاب و راهبری مبارزات انقلابیون در میدان حضور گفتمان های مختلف و چیرگی آن در میان سایر گفتمان های موجود در ایران، این سئوال را مطرح می سازد که چگونه رهبری انقلاب توانست گفتمان اسلام گرا را در تقابل با گفتمان حاکم و در رقابت با گفتمان های رقیب موجود، به یگانه گفتمان هژمون تبدیل کند؟پژوهش حاضر در پاسخ به این سئوال اساسی، از رهگذر چارچوب نظری تحلیل گفتمانی لاکلا و موف، این مدعا را به اثبات می رساند که گفتمان اسلام گرا با اتکاء به عاملان سیاسی قدرتمند خود، به ویژه رهبری امام خمینی (ره) و قابلیت های ویژه وی، توانست به گفتمانی هژمونیک تبدیل شده و پیروزی انقلابی با ماهیتی اسلامی را رقم بزند.

نظریات متعددی در باب چیستی هویت ملی و عناصر موثر در شکل گیری و تحول آن از سوی نظریه پردازان ارائه شده است. بااین حال، تمامی این نظریات و دیدگاه ها در این مساله که هویت ملی نوعی «متمایزسازی آگاهانه خود از دیگران» است، اشتراک دارند. در این نوشتار تلاش شده است با بهره گیری از نظریه و رویکرد جامعه گرایی و بر اساس منظومه فکری و معرفتی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، به پرسش های سه گانه زیر در باب هویت ملی ایرانیان پاسخ داده شود: اولا، هویت ملی دارای چه ابعادی می باشد؟ ثانیا، این ابعاد چه مولفه هایی را در برمی گیرند؟ ثالثا، عوامل تهدید کننده مولفه های مذکور چه می باشند و چگونه می توان با بهره گیری از ظرفیت های هویت ملی با این تهدیدات مقابله کرد؟ از نگاه این پژوهش، رویکرد جامعه گرایی به دلیل ویژگی هایی که دارد، از قابلیت خوبی برای تبیین موضوع این پژوهش برخوردار است.

درک نظام مند از دیدگاه های فرهنگی امام خمینی (ره) هنگامی میسر می شود که با مطالعه گزاره های مختلفی که ایشان در موضوعات متنوع فرهنگی مطرح کرده اند، نسبت به استنباط سازه ای نظری از این دیدگاه ها اقدام شود. سپس تلاش شود براساس وجه متمایز و اختصاصی این سازه، دیدگاه های فرهنگی امام خمینی (ره) به مثابه یک نظریه فرهنگی منسجم سامان یابد.این مقاله در پی آن است تا ابتدا با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از چارچوبی که فلیپ اسمیت از مطالعه یک نظریه فرهنگی دست می دهد، دیدگاه های فرهنگی امام خمینی(ره) را با تاکید بر نوآوری ها و مفاهیم متمایز ایشان بازسازی کند. سپس تلاش می شود نشان دهد چارچوب به دست آمده از نظریه فرهنگی امام خمینی (ره) چه ظرفیت ها و زمینه هایی را در فهم انقلاب اسلامی در اختیار قرار می دهد.

مقاله حاضر در پی تبیین و شاخص بندی اندیشه سیاسی امام راحل در سه قسم فلسفه سیاسی، فقه سیاسی و اخلاق سیاسی است. در پژوهش حاضر پاسخ حضرت امام به پرسش های اساسی پیرامون فلسفه سیاسی، فقه سیاسی و اخلاق سیاسی بر اساس الگوی تقسیم سه بعدی اسلام و در چارچوب اندیشه امام مورد بررسی قرار گرفت و شاخص های هر قسم، تعیین و معرفی شده است. از یافته های پژوهش این است که مطابق تفکر منظومه ای امام، بین سه قسم مذکور رابطه منطقی و معناداری وجود دارد و نقص و کمال هریک در دیگری موثر است. در غیر این صورت، جامعه مطلوب تحقق نمی یابد. هم چنین با عنایت به نگاه منظومه ای امام، فهم کامل از اندیشه سیاسی وی با فهم هر سه قسم یاد شده حاصل می شود. از امتیازات این مقاله می توان به بررسی اندیشه سیاسی امام مطابق منظومه فکری و با الگوی مورد نظر ایشان و تعیین شاخص های سنجش هریک اشاره کرد.

این پژوهش در پی پاسخ به این سوال است که تکلیف گرایی در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) چه جایگاهی دارد؟ به منظور دست یابی به اهداف پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی ابعاد تکلیف گرایی، ارکان ادای تکلیف و نسبت بین تکلیف و نتیجه در اندیشه سیاسی امام (ره) مورد بحث قرار گرفت. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تکلیف گرایی، مولفه اصلی اندیشه سیاسی امام (ره) در عرصه نظر و عمل بوده است. اما نکته اساسی این پژوهش، نسبت بین تکلیف و نتیجه است که در فرایند پژوهش روشن شد که تکلیف گرایی امام(ره) به معنای بی توجهی به نتیجه نیست. هرچند در اندیشه سیاسی امام، اصل بر عمل به تکلیف است و نتیجه در دل عمل به تکلیف نهفته است.

یکی از مباحث مهم در اندیشه سیاسی، حفظ نظام است. این پژوهش، به بررسی مبانی حفظ نظام اسلامی در اندیشه امام خمینی (ره) بر اساس روش توصیفی و تجزیه و تحلیل مولفه های فقه حکومتی پرداخته است. در اندیشه امام (ره) احکام سیاسی در راستای حفظ و شکوفایی دین است و نظام نیز قدرتی برای اجرای احکام دینی است و انعطاف در برخی موارد و شرایط اضطراری بر اساس اصول و محدودیت های خاص آن هم به طور موقت است. ایشان حفظ نظام را از اهم واجبات دانسته و در مقام تعارض و تزاحم با دیگر احکام، حفظ نظام را از باب حکم حکومتی، مصلحت نظام، حکم ثانویه و تقدیم اهم بر مهم بر دیگر احکام مقدم داشته است.

رابطه دو سویه فرد و نظام سیاسی در جامعه، به نگرش مثبت افراد نسبت به رژیم سیاسی و متصدیان اقتدار در جامعه پیوند خورده است. مطالعه عوامل سازنده و کاهنده این ارتباط یعنی اعتماد سیاسی، مستلزم رعایت استانداردهای خاص هر زمینه و بستر اجتماعی است که در این نوشتار تلاش شده است تا از منظر امام خمینی (ره) الگوسازی شود. به نظر می رسد حضور ایشان در ساحت زندگی سیاسی و اجتماعی مردم ایران و آگاهی نسبت به قواعد آن، سرمایه ارزشمندی پیرامون مساله اعتماد سیاسی در بردارد. در این پژوهش، تئوری زمینه ای مبنای ترسیم الگوی امام خمینی (ره) در این خصوص بوده است. در این راستا کلام و گفتار ایشان در صحیفه امام به عنوان یک منبع غنی مورد بررسی قرار گرفت و بر اساس استراتژی تئوری زمینه ای در تحقیقات کیفی، سه مرحله کدگزاری باز، محوری و گزینشی بر روی داده های متن انجام شد. همچنین نظریه امام خمینی (ره) درباره مفهوم اعتماد سیاسی، در چهارچوب الگوی پارادایمی به تصویر کشیده شد.

انقلاب اسلامی ایران که برخلاف خواست قدرت های سلطه گر به پیروزی رسید، از همان آغاز با انواع توطئه های براندازانه مواجه شد. اما با رهبری امام خمینی و حضور مردم انقلابی این توطئه ها نقش بر آب شد. وقتی قدرت های سلطه گر نتوانستد مسیر انقلاب را تغییر دهند، سعی کردند از طریق برپایی جنگ تحمیلی از طریق فردی چون صدام، این انقلاب را از بین ببرند.نوشتار پیش رو درصدد یافتن راهبردهای بنیانگذار جمهوری اسلامی، امام خمینی (ره) در مدیریت جنگ تحمیلی می باشد. در این مقاله تلاش شده است که نقش مدیریت آن حضرت در دفاع مقدس مورد بررسی قرار گیرد؛ آن حضرت با راهبردهایی مانند: نظارت و اشراف اطلاعاتی به امر جنگ، نظارت بر عملکرد کارگزاران و مطبوعات، رعایت اصول تصمیم گیری، مقابله با عوامل بازدارنده داخلی، پشتیبانی معنوی و فرهنگی رزمندگان و... توانستند جنگ تحمیلی را مدیریت کرده و دشمنان را در دست یابی به اهدافشان ناکام گذارند.

در این مقاله، یکی از روایت ها و خوانش های متجددانه از انقلاب اسلامی ایران و فاعلیت امام خمینی (ره) در آن، نقد و ابطال شده است. در بخش نخست، اشکال ناسازگاری دو مفهوم «اسلام» و «انقلاب» حل شده که مشتمل بر سه بحث است: عدم اجتماع «اسلام» و «انقلاب» به دلیل تعلق آن ها به دو جهان معنایی متفاوت، محافظه کاری اسلام و نیروهای اجتماعی آن و ساختارگرایی قدسی مآب برخاسته از باور به قضا و قدر. آن گاه اشکال منشا و ماهیت گفتمان «اسلامی سیاسی» بررسی شده است. پرسش اصلی مقاله این است که آیا برداشت های متجددانه و مبتنی بر علوم انسانی سکولار، از دو مفهوم انقلاب و اسلام سیاسی، با آن چه که در انقلاب اسلامی و تفکر و عمل امام خمینی محقق شده است، تناسب و تطابق دارد؟ در چارچوب تحلیل های نظری و تجربی، این نتیجه حاصل شده است که مطالعه انقلاب اسلامی و فاعلیت سیاسی امام خمینی در قالب رویکردهای تجددی، موجبات تحریف حقیقت و ماهیت انقلاب اسلامی را فراهم می کند.

حکومت ها برحسب ماهیت خویش، اهداف و مقاصدی دارند که درجهت نیل به آن تلاش می کنند. دین مبین اسلام، عدالت و آزادی را به رسمیت شناخته و در متون و ادبیات اندیشمندان مسلمان نیز به ویژه در دوران جدید مورد توجه قرار گرفته است. از منظر امام خمینی، اهداف عالیه حکومت اسلامی بر دو بال عدالت و آزادی استوار است. ازجمله الزامات عدالت ابتنای دین، قانون و جامعه بر عدالت، تربیت و تهذیب انسان و حکومت می باشد. همین طور لازمه اجرای عدالت بر سه امر تدوین قانون بر اساس عدالت، اجرای قوانین بر اساس عدل و نظارت عادلانه بر اجرای قوانین استوار است. از طرف دیگر اگر حکومت بتواند عدالت و آزادی را توامان در جامعه به منصه ظهور برساند، ما شاهد یک جامعه آرام همراه با وحدت در بین افراد جامعه خواهیم بود.

نوشتار حاضر درصدد بررسی تطبیقی اندیشه های سیاسی دو فقیه برجسته شیعه علامه نائینی و امام خمینی (ره) در قالب چارچوب نظریه بحران توماس اسپریگنز می باشد. در این پژوهش بیان شد که عمده ترین وجوه اشتراک نظریات سیاسی ایشان در نوع تفسیر از منشاء قدرت سیاسی، دفاع از کیان اسلامی و اعتقاد به نقش مردم در تحقق نظام سیاسی و اراده مردمی در تحقق آرمان های الهی و وجوه افتراق نیز در موضوعاتی همچون مبنای مشروعیت، ماهیت حکومت، حوزه تصرف و حاکمیت فقهاء و نوع نگرش حاکم، قابل درک است. ولی تطبیق این دو نظریه با محوریت نظریه بحران اسپریگنز نشان می دهد که این تفاوت دیدگاه ها متاثر از بحران های عصر آنان بوده است و هرکدام از این اندیشمندان متاثر از شرایط و بحران های خاص زمان خویش، درصدد ارائه راه حلی متفاوت برآمده اند و این امر منجر به تفاوت دیدگاه آنان در نظریه سیاسی شده است.

دغدغه اصلی این مقاله، ارائه نگرشی اندیشه شناختی و روشمند به اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) و کاربرد نظریه در تجزیه و تحلیل اندیشه سیاسی است. پژوهش حاضر می کوشد تا مراحل مشکل شناسی، علل شناسی، آرمان شناسی و راه حل شناسی را در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، سازماندهی نظری کند. براساس یافته های پژوهش، مشکل اصلی جامعه ایران به نظر امام خمینی (ره) استبداد داخلی و استعمار خارجی بوده است؛ انحطاط فکری و اعتقادی مسلمین اصلی ترین عللی هستند که باعث به وجود آمدن چنین مشکلاتی شده اند؛ آرمان مطلوب برای از بین بردن مشکلات، برپایی حکومت اسلامی می باشد؛ و درنهایت ایشان تنها راه استقرار حکومت اسلامی و برچیدن استبداد داخلی و استعمار خارجی را انقلاب اعلام می کنند.

یکی از مسائلی که همواره مورد سوال و شبهه بوده است، نقش علمای طراز اول و مراجع تقلید در مسائل سیاسی بویژه نهضت امام خمینی و انقلاب اسلامی بوده است. در این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال هستیم. البته با توجه به گستردگی بحث، به بررسی نقش مراجع و علمای طراز اول نجف و قم پرداختیم. با بررسی اسناد تاریخی به این نتیجه رسیدیم که در طول دوران نهضت از سال 1341 تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 تقریبا عموم مراجع تقلید در قم و نجف با تشکیل جلسات مشورتی، صدور اطلاعیه و بیانیه، ارسال تلگراف به مسئولین حکومتی، پاسخ به استفتاء های مختلف سیاسی و حضور در برخی تحصن ها و تجمع های سیاسی به درجات مختلف در پیش برد و حمایت از نهضت امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی نقش داشتند. هرچند اختلاف سلیقه در روش ها و حدود مقابله با رژیم کمابیش در میان آ نها وجود دارد، اما نمی توان به هیچ یک از این مراجع، عناوینی مثل «غیرسیاسی بودن» یا «طرفدار جدایی دین از سیاست» و یا «مخالفت با تشکیل حکومت اسلامی» نسبت داد.

برخی از نظریه پردازان، عقلانیت منهای معنویت را یکی از شاخص های برجسته مدرنیته می دانند. موضوع این مقاله، بررسی مدرنیته، عقلانیت و معنویت از دیدگاه امام خمینی (ره) از دنیای اسلام و میشل فوکو از دنیای غرب است.تجربه مدرنیته ثابت کرده است که عقلانیت خودبنیاد انسان بدون وجود معنویت و عالم متافیزیکی، نتوانسته آدمی را به جایگاه اصلی خود برساند. با شکل گیری گفتمان انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره)، جایگاه فراموش شده معنویت دوباره احیاء شده و این همان چیزی است که میشل فوکو را متاثر کرد. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که مدرنیته به دلیل حذف معنویت با بن بست اساسی مواجه شده و امام خمینی (ره) راه برون رفت از این بن بست را روی آوردن بشر به عالم معنا می داند. در این راستا، در مقاله حاضر، از مطالب کتابخانه ای و اینترنتی استفاده شده و از روش توصیفی ـ تحلیلی برای بررسی داده ها کمک گرفته شده است.