مقالات و بررسیها
سال:1382 | دوره:36 | شماره:دفتر 74 (1) |تعداد مقالات:9

نام های کنیه سان، یعنی آن دسته از نام های خاص که از ترکیب «اب» با یک جزء پسین ساخته می شوند، در مطالعات اسلامی به طور کلی و در مطالعات رجالی به طور خاص، از جایگاه ویژه ای برخوردارند. بی تردید، کاوش در کارکرد فرهنگی کنیه در تاریخ جوامع عربی از یک سو و بررسی وجه نامگذاری و تحلیل معنایی نام ها از سوی دیگر، گامی مهم در نام شناسی اسلامی است و درک معنای نهفته در این نام ها در گرو آن است که پیشتر، گونه های آن شناخته و کارکرد هر گونه، بررسی گردد. در این مقاله بر پایه اسناد و شواهد تاریخی نشان داده شده است که بسیاری از کنیه سانها الزاما کنیه نیستند، اما گاه بخشی از کارکرد کنیه را برعهده می گیرند و گاه به عنوان لقب ایفای نقش می کنند. این در حالی است که این کنیه سانها از ارزش معنایی بیش از کنیه اصلی برخوردارند. این ماقله همچنین با به دست دادن صورتبندی هایی درباره نحوه ساخت کنیه سانها، بر آن است تا رابطه ای مشخص میان ساخت کنیه و کارکردهای فرهنگی آن برقرار نماید. در بخش پایانی یک روال عملی برای بازشناسی گونه نام های کنیه سان پیشنهاد شده است.

قرآن کریم به عنوان معجزه رسول اکرم حاصل وحی است. کلمه وحی در قرآن به معنای مختلفی به کار رفته که یکی از آنها وحی به پیامبران است. وحی به پیامبران اشکال مختلفی دارد، اما چگونگی آن از نظر قوانین مادی و تجربی مبهم و مجهول است. با توجه به بعد معنوی وجود انسان، وحی و آثار آن در زندگی و حیات انسان انکار ناپذیر است. وحی زاییده نبوغ فردی یک نابغه یا شعور باطنی یک عارف نیست. چه اگر چنین بود در قلمرو قدرت انسان بود. با توجه به آیات قران، وحی در اختیار پیامبران نیز نیست، بلکه آنان خود متاثر از وحی و منتظر نزول آن بوده اند. دقت در روایات نزول وحی بر پیامبر در منابع شیعه و سنی، مبین همین دیدگاه است. بدین سان وقوع وحی فقط به خداوند قابل انتساب است.

از آنجا که قران به زبان عربی در زمان پیامبر و در عربستان نازل شده و مخاطب آن نخست اعراب بوده اند، ضروری است به منظور فهم صائب و دقیق آیاتش، آن را در همان بستر و فضایی که نزول یافته، فهم و تفسیر کرد. یکی از سوره هایی که از آن به سبب عدم توجه به شرایط و فضای نزولش برداشت ها و تفسیرهای متفاوت و نامنقحی به عمل آمده، سوره علق است. در این مقاله سعی شده است، با نشان دادن قرائن و شواهد تاریخی و با تکیه بر قواعد زبان شناسی، تفسیر یکپارچه و روشنی از سوره علق به دست داده شود، نزول سوره علق به طور دفعی بوده و در زمانی نازل شده است که مدتی از بعثت پیامبر اسلام (ص) گذشته و سراسر سوره ناظر به مزاحمت ابوجهل، رئیس مکیان، نسبت به نمازگزاردن رسول خدا در کنار خانه کعبه در اوایل بعثت بوده است. خداوند در این سوره ضمن فرمان دادن به پیامبر(ص) به ادامه برگزاری نماز در مسجد الحرام، ابوجهل را تهدید می کند که اگر از مزاحمتش باز نایستد، او را عذاب خواهد کرد.

فهم و معرفت قران، لازمه بهره مندی از هدایت آن است، اما این کتاب آسمانی از دو گونه معرفت برخوردار است، معرفت ظاهری و معرفت درونی و نهانی، معرفت ظاهری قرآن با استفاده از شیوه تعلیمی معصومان و با فراهم آوردن شرایط آن برای همگان میسور است، ولی معرفت درونی و نهانی آن، به صورت کامل، در اختیار همگان نیست، بلکه مراحلی از آن در انحصار پیامبر و امامان معصوم است و به تعبیر دیگر معرفت معصومان از قرآن با غیر آنان یکسان و همسان نیست، غیر معصوم از معرفت ظاهری قرآن در صورت فراهم آوردن شرایط آن، می تواند بهره مند شود و معرفت باطنی قرآن را نیز در مواردی و در منزله نازلتری به دست می آورد، ولی مراحلی از معرفت درونی و نهانی قران را می باید از معصوم (ع) فرا گرفت. تنها آنان از مراتبی از فهم برخوردارند که دیگران از آن نصیب و سهمی نیست و این امر از متن برخی از روایات و مطالعه دلایل دیگر قابل دریافت است.

امکان حصول قطع در تفسیر از سوی برخی اندیشمندان مورد انکار قرار گرفته است. این مساله در زمان گذشته از سوی کسانی که حجیت ظواهر قرآن را انکار می کرده اند و تفسیر قرآن را تنها در حیطه اختیارات معصومان می دانسته اند و امروزه از سوی کسانی که به نسبی بودن شناخت متون و تبعیت آن از فضای ذهنی مخاطب معتقدند مورد بحث واقع شده است. این مقاله بر آن است تا نشان دهد نصوص قرآن کریم، چه تنصیص به کمک قرائن پیوسته لفظی و حالی و چه به کمک قرائن منفصله که شامل سایر آیات قرآن روایات معتبر و سنت مقطوعه و ادله عقلی قطعی می شود می تواند برای مفسر ایجاد قطع کند.مفسر باید با احاطه به کل محتوای قرآن کریم و آیات ناظر  به یکدیگر و نیز احاطه به روایات صحیح معصومان و علوم قطعی و مسلم استقاده از عقل فطری خود و احاطه به علوم عربی به تفسیر قرآن بپردازد.

نصر حامد ابوزید متفکر معاصر مصری، با روشی جدید و از نگاهی نو قرآن را مورد بررسی و تفسیر قرار می دهد. در این مقاله، نوعی نگاه ابوزید به عدالت در قران بررسی و تحلیل می گردد. ابوزید پیش از آنکه به آیات قسط و عدل قرآن بپردازد، سعی در پاسخگویی به اتهامات وارده بر اسلام و قرآن دارد و ضمن توجه به ارتباط فطرت الهی انسان و عدالت، چالش های امروز جهان اسلام، مثل نوعی نگاه و ارتباط با اقلیت های دینی و غیر مسلمانان، مساله ارتداد، جنگ و جهاد در اسلام و توصیه به کشتن کفار، جزیه و موضوع حقوق زنان و تعدد زوجات در اسلام را مطرح می سازد و تلاش می کند با پاسخگویی به این شبهات و اتهامات با استناد به آیات قرآن عدالت را در قرآن نشان دهد. او همچنین عدالت اقتصادی در قرآن را با توجه به دو موضوع مهم ربا و زکات مورد تحلیل قرار داده است.

بررسی و تامل در احوال راویان حدیث نزد محدثان، همواره یکی از مهمترین راه های ارزیابی و شناخت حدیث بوده است. اما چه بسا که برای عبارت نادرستی سند صحیحی جعل کرده و بر ساخته باشند. در این صورت نقد سند به تنهایی نمی تواند کارساز باشد از این رو نقد متن به عنوان مهمترین راه ارزیابی حدیث لازم می آید. در این نوشتار برآنیم که یکی از احادیث کتابهای حدیثی اهل سنت را نقد و بررسی کنیم.

قرآن کریم معجزه جاودان پیامبر (ص) است که در آن هیچ گونه کژی و دگرگونی روی نداده و دستخوش تحریف نشده است. در آیات و عبارات آن هیچ گونه اختلاف و تناقضی دیده نمی شود، از این روست که هدایتگر جهانیان خوانده شده اتس. با این وصف عده ای اب انگیزه های مختلف و بعضا به جهت مخالفت و جلوگیری از توسعه و گسترش اسلام، در صدد برآمده اند تا در قداست و الهی بودن این کلام الهی خدشه نمایند و با این هدف، شبهه موهوم و بی اساس وجود تناقض در قرآن را مطرح نموده اند. نیز جمعی دیگر هر چند مانند گروه اول دارای انگییزه ستیزه جویی و مخالفت با اسلام نبوده اند. اما به سبب عدم آشنایی تبا کلام عرب، اسلوب و شیوه  های متنوع بینانی، خصوصا عدم توجه آنان به کاربرد مجاز لغوی، مجاز عقلی، عام و خاص، مطلق و مقید، مشاکله و نظایر آن، گرفتار توهم تناقض در قرآن گردیده اند. اگر چه مخالفان اسلام کوشیده اند آیات قرآن را متناقض جلوه دهند، اما در این مورد توفیقی کسب ننموده اند، چرا که آنان دلیل واضح و روشنی ارایه نکرده و دلیلشان تنها ادعای موهوم و بی اساس آنهاست. با تدبر و تفکر در قران معلوم می گردد که در هیچ جای قران دو آیه متناقض و یا متعارض با هم دیده نمیشود. اشتباه این عده به خاطر عدم آشنایی آنان با اسالیب کلام عرب و عدم فراهم آوردن مقدمات و دانش های علمی جهت فهم و تفسیر آیات قران بوده است که با اتخاذ و به کار گیری روشهای صحیح در راه فهم آیات و با تدبر و تفکر در این کلام الهی، واهی بودن ادعاهای آنان ثابت می گردد.

هیچ کتابی به اندازه کتب مقدس و آسمانی مورد شرح و تفسیر واقع نشده است. در این میان قرآن کریم دارای جایگاهی بی بدیل است. اطلاعات کتاب شناسی، نگارش بیش از سه هزار تفسیر را در طول تاریخ اسلام گزارش می کند. تنوع و اختلاف تفاسیر به خصوص در دوره های مختلف زمانی، حکایت از نیاز مستمر به تفسیر این کتاب آسمانی دارد. با توجه به آن که قرآن کریم خود را مبین و بیان معرفی کرده است این پرسش مطرح میشود که با این وصف چه چیزهایی نیاز به تفسیر قرآن کریم را دامن می زند. بر خلاف برخی از اندیشمندان که نیاز به تفسیر قرآن را صرفا نیازی عرضی خوانده اند قرآن هم از نظر ذاتی و هم از نظر عرضی نیازمند تفسیر است. نیاز ذاتی به تفسیر برخاسته از ویژگی های خود قرآن از حیث عدم تفصیل و تبیین جزییات احکام وجود آیات مشابه ذو وجوه بودن برخی از الفاظ از نظر معنا و ذو بطون بودن آیات است. بیان بودن قران با هیچ یک از ویژگی های قران که نیاز به تفسیر را دامن می زند منافاتی ندارد.