مقالات و بررسیها
سال:1380 | دوره:34 | شماره:دفتر 70 |تعداد مقالات:14

حدیث پژوهان برای شناخت روایات سره از ناسره که در گذر زمان به مجموعه های حدیثی راه یافته اند، معیارهایی عنوان کرده اند. این معیارها از یک سو ناظر بر سند حدیث و از سوی دیگر ناظر بر متن احادیث هستند. از آنجا که بررسی سند حدیث با محدودیت هایی مواجه است، بررسی متن مهمترین راه ارزیابی حدیث است که حتی در صورت صحت سند آن، حکم بطلان حدیث را امضا می کند. قرآن، سنت، شان معصوم، علم، واقع، عقل و تایخ اموری هستند که روایت در صورت تعارض با آن قابل نقد است. به این همه، جانبداری از جریان های سیاسی، کلامی و فقهی را هم باید افزود که روی هم هشت معیار اصلی در ارزیابی متن هستند که در این مقاله عرضه گشته و نمونه هایی برای آن، از منابع حدیثی اهل سنت و شیعه ارائه شده است.

در جای جای احادیث و اخبار، اشاراتی یافته می شود که بر فارسی دانی و فارسی گویی ائمه اطهار(ع) دلالت دارد. گاه یکی از بزرگان، سخنی پارسی شنیده و اظهار بی اطلاعی نکرده است، دیگری به زبان فارسی به مردی ایرانی پاسخ گفته (هر چند که گفتار وی نقل نشده)، بر زبان امامی دیگر، عبارات فارسی جاری گردیده که عین آنها را راویان ثبت کرده اند و خلاصه گاه عبارات، مصطلحات و یا کلماتی فارسی در درون حدیثی وارد گردیده. نگارنده کوشیده است در درجه نخست، همه این اشارات را گردآوری و ماخذ شناسی کند و آنگاه به نقد و بیان صحت و سقم روایت بپردازد. هر چند که نقد روایات، موضوع اصلی مقاله نیست و در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت

بحث از مفاهیم قرآن کریم همواره مورد توجه دانشمندان اسلامی و به خصوص مفسران و فقیهان بوده و مفاهیم گوناگونی از این کتاب آسمانی استخراج شده است. این مفاهیم به سه دسته کلی ، یعنی مفاهیم عرفی و مفاهیم منطقی و مفاهیم اصولی منقسم است. شایع ترین معنای مفهوم، عبارت از معنا و مدلول الفاظ است و شامل معانی حقیقی و مجازی می گردد. دلالت الفاظ بر این معانی به طرق دلالت مطابقه و تضمن و التزام و همچنین دلالت صریح و اقتضاء و اشاره و نیز دلالت نص و ظاهر ومشترک و موول تقسیم شده است. گاهی مفهوم در مقابل مصداق استعمال می شود و از این تقابل در علم منطق بحث شده است.اصولیون نیز مفهوم را به موافق و مخالف بخش کرده اند و مفهوم موافق را به لحن و فحوای خطاب و مفهوم مخالف را به مفهوم وصف و شرط و غایت و حصر تقسیم و حجیت آنها بحث کرده اند. این مقاله به ذکر انواع مفاهیم فوق و ذکر مثال های قرآنی آن پرداخته است.

اجتهاد در اسلام مایه تحرک است و از آنجا که باب آن همواره به روی همگان باز است، کسی که استعداد استنباط دارد می تواند، با فراهم شدن مقدمات لازم و شرایط ضروری اجتهاد نماید. از طرف دیگر، قواعد عام وکلیدی دین که فراگیرنده اند، روح دین را تشکیل می دهند و با مذاق شرع همسازی دارند. شناخت آنهادر فهم اجزای شریعت نبوی و درک احکام مترتب بر بندگان ضروری است. مجموعه ویژگی های موجود در شیوه استخراج احکام از منابع اصلی، نوع سیاست فقهی خاصی که دنبال می شود تحولی که درمباحث اصولی ایجاد می گردد، نگرش خاصی که به منابع اجتهاد و بهره برداری از آنها صورت می گیرد، همگی موجب می شود که فقها صاحب مکتب شوند.در این نوشتار، نخست به چگونگی تکوین یک مکتب فقهی پرداخته ایم، در وهله بعد، در مقام تبیین چرایی ایجاد مکتب، علل و عواملی را که دست به دست هم داده تا یک مکتب فقهی جدید تاسیس شود، مورد بحث قرار داده ایم. این عوامل عبارتند از: داشتن سبک و روش فقهی خاص، ایجاد تحول در مباحث اصولی و تاسیس یا بسط قواعد اصولی و فقهی، تحولات تاریخی، تکامل تدریجی اجتهاد، تاثیر علوم جدید، تغییر وضعیت زندگی اجتماعی و ظهور نیازهای جدید، گوناگونی محیط های بحث، نبوغ و استعداد فردی مجتهدان وویژگی های آنها. سرانجام اجمالا به نتایج و پیامدهای حاصل از ایجاد یک مکتب فقهی پرداخته ایم. این پیامدها عبارتند از: استقلال رای و پرهیز از تقلید، تاثیر گذاری بر سایر فقها، تحول و تکامل اجتهاد، اختلاف فتوا، تحول در علم اصول و قواعد فقهی و اصولی

بدون تردید اسلام اهمیت زیادی برای فراگیری و به کار بستن علوم و فنون قائل است. از طرفی یادگیری و استفاده از فنونی چون سحر، جادو، عرافی و کهانت مورد نهی قرار گرفته است. ظواهر برخی نصوص چنان می نماید که از نجوم هم نهی شده باشد اما با دقت در معنی و مفهوم کلمه نجوم و بررسی نصوص وارده در این زمینه، در می یابیم که تنها آن بخش از نجوم (احکام نجوم) مورد نهی واقع شده که مشابه سحر، جادو، عرافی و کهانت باشد. بنابراین علوم نجوم امروزی که بر مبنای مشاهدات واقعی و محاسبات دقیق شکل گرفته می تواند در امور شرعی مثل استخراج اوقات شرعی و جهت یابی قبله مورد استفاده قرار گیرد.

این مقاله مرجع یک مخصص را بعد از چند جمله متعاصف بررسی می کند و پس از تبیین موضوع و اشاره به اهمیت آن در استنباط احکام فقهی در مقام ثبوت، امکان تعلق استثناء بر همه جمله های پیشین را اختیار و برآن استدلال می کند. سپس در مقام اثبات به بحث و بررسی آرای ذیل می پردازد:1- رجوع به اخیر2- رجوع به جمیع3- اشترال لفظی4- تفصیل بین وحدت و تغایر جمله ها 5- تفصیل محقق نائینی6- نظریه توقفو در پایان بعد از مقایسه دو نظریه مهم اصولی، رجوع به کل را تقویت و اختیار مینماید.

اختلاف میان بدهکار و طلبکار در کیفیت پرداخت، ازجمله مباحث عمده فقهی به شمار می آید که معرکه آرای پژوهشگران و محققان است. در این نوشتار علاوه بر این که نظریات مختلف و استدلال های ارائه شده در این باب در مکاتب مختلف حقوقی مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفته است، مقصود قانونگذار در ماده 282 قانون مدنی نیز با استناد به آرای فقها و نه بر پایه پذیرش اصل تقلید قانون مدنی از قانون فرانسه تبیین شده است.

این مساله که کدامیک از باورهای ما موجه است، یکی از مسائل مهم و مورد بحث در معرفت شناسی است. این مساله پیشینه ای دیرینه دارد اما در عصر حاضر بیش از هر زمانی مورد توجه فیلسوفان معرفت شناس قرار گرفته است. تلاش این فیلسوفان معطوف به ارائه ملاک برای مقبولیت باورهاست. پلنتینجا و آنتونی کنی آرای جدیدی در این زمینه دارند. اعتقاد به وجود خدا یکی از باورهای مورد بحث این دو فیلسوف بزرگ است. پلنتینجا این باور را پایه می داند و التزام به آن را برای معتقدان به خدا کاملا معقول میشمارد اما کنی که درباره وجود خدا فیلسوفی شکاک است، چنین باوری را پایه نمی داند، بنابراین از نظر او معتقدان به وجود خدا باید برای غیر معتقدان دلیل اقامه کنند. این مقاله به بررسی چالش میان ا ین دو رای می پردازد.

معرفت نفس، به حکم حدیث شریف من عرف نفسه فقد عرف ربه رهنمون معرفت رب است از این رو بعضی از عالمان و عارفان به تبیین حکمی و عرفانی آن پرداخته اند. برخی آنرا از قبیل تعلیق به محال دانسته اند و بعضی به طرق گوناگون در صدد توجیه و تبیین کیفیت معرفت رب از راه معرفت نفس برآمده اند. از نظر این گروه، معرفت فطرت، حدوث، امکان، حرکت، تجرد و فقر هستی نفس ما را به خدای متعال دلالت می کند و نفس از جهات جامعیت، احاطه، معیت، ظهور و بطون، علو و دنو، وحدت، فاعلیت و وجوه بسیار دیگر، ظلال و مثال باری تعالی است.

انسانها به طور طبیعی، دارای استعدادی هستند که به وسیله آن می توانند در مورد اشخاص یا اشیاء جزئی موجود حکم صادر کرده یا تصدیقی انجام بدهند. آنان در موقعیت های گوناگون و به دلایل مختلف، احکام و تصدیقات خود را در قالب الفاظ مرکب، نظیر جمله های حملیه، تعبیر می کنند، مثلا: حافظ شاعر است و شما درحال خواندن هستید. در مواقعی نیز، انسانها به احکام و تصدیقاتی درباره معدومات نائل میشوند، که آنها را نیز در قالب جمله های حملیه موجبه تعبیر می کنند، مانند مربع مستدیر مستدیر است و کوه طلایی مرتفع است. مساله اینجاست که چگونه می توان در مورد موضوعاتی که معدوم است حکمی صادر کرد؟ اعتقاد مشهور فیلسوفان مسلمان بر این است که به دلیل وجود ذهنی معدومات و حصول ماهیت آنها در ذهن است که میتوان آنها را موضوع احکام ایجابی قرار داده و توسط جملات حمیله از آنها تعبیر نمود. در این گفتار تلاش می کنیم نشان دهیم که تقریر مشهور از دلیل معدومات نه تنها از ارائه راه حلی برای مساله معدومات ناتوان است، بلکه از توجیه و تبیین نظریه وجود ذهنی نیز عاجز است.

دراین مقاله که به روش تاریخی و مطالعه کتابخانه ای تدوین شده، موضوع بنیانگذاری نخستین سازمان اداری (دیوان) در تشکیلات اسلامی تحقیق و بررسی شده است. محورهای اصلی این تحقیق عبارتند از: وظایف اصلی دیوان عطا، نحوه تعیین مقدار عطای مسلمانان، طبقات عطابگیران، و شکل اداری دیوان عطا، در پایان مقاله نیز با اختصار نتایج حاصل از تاسیس این دیوان بیان شده است.

حکومت خاندان کرد ایوبی در مصر و شام و یمن و جنگها و فتوحات آنان در برابر متجاوزان صلیبی و بر افتادن فاطمیان از مصر به دست این خاندان و نیز غلبه آنان بر اتابکان زنگی در سرزمین جزیره و شام، یکی از مقاطع با اهمیت تاریخ جهان اسلام است. پیش از آشنایی با دوران فرمانروایی این سلسله در مصر و شام و جزیره، و آگاهی از عادات و کنش ایشان، و نیز بناهای عمده ای که از روزگار آنان به یادگار مانده، لازم است به شیوه ای جامع و علمی، به منابع کار بپردازیم. در این گفتار، منابع موجود را به4دسته تقسیم کرده بخش نخست را که همانا منابع اصلی است، موردپژوهش قرار داده ایم.