پیک نور- علوم انسانی
سال:1388 | دوره:7 | شماره:2 |تعداد مقالات:20

تاریخ نگاری در دوره قاجار، ازحیث کمی و کیفی متحول و دگرگون شد. اولین نشانه های تغییر، در نثر و سبک نگارش تجلی پیدا کرد؛ سپس به تدریج دامنه تحول به محتوا و تاریخ نگاران کشیده شد. افق و حیطه تاریخ نگاری از محدوده جغرافیا و فرهنگ ایران زمین و سرزمین های هم جوار فراتر رفت و به قلمرو تاریخ جهان بسط یافت. تنوع و تکثر بی سابقه ای در نوشته های تاریخی و مورخان صورت گرفت. نگارش و مطالعه تاریخ از محدوده تقریبا انحصاری دیوان سالاران ادیب خارج شد. معدود نویسندگانی، از این هم فراتر رفته، محتوای مطالب تاریخی را از وصف سرگذشت شاهان و جنگ ها به مباحث اجتماعی و اقتصادی گسترش دادند و به نقادی تاریخ نگاری سنتی پرداختند و در ادامه اسلوب و فن تاریخ نویسی علمی را پایه گذاری کرده، بر درک و فهمی فلسفی از تاریخ تاکید ورزیدند. مقاله پیشِ رو کوششی است برای تبیین کم و کیف تحولات تاریخ نگاری در عصر قاجاریه تا قبل از انقلاب مشروطه، و نیز بررسی زمینه و عواملی که سبب این تغییر و تحول گردید.

یکی از مشخصه های مهم جامعه ایران در دوران پس از تهاجم مغولان، رشد و گسترش حضور و نفوذ اجتماعی و سیاسی مشایخ و گروه های متصوفه است. بی شک آنها در مناسبات اجتماعی و سیاسی نقش مهمی بر عهده داشتند و در روند تحولات بعدی تاثیر بسزایی گذاشتند.فعالیت اجتماعی و سیاسی طریقت شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان یکی از مشایخ بزرگ این دوره، سرانجام به بر روی کار آمدن سلسله قدرتمند صفویه منجر گردید و آن چنان نفوذی در بین عامه مردم پیدا کرد که حتی باوجود بی لیاقتی جانشینان شاه عباس دوم و اضمحلال آن سلسله در مقابل افغان ها و سایر نیروهای خارجی، باز هم در بین مردم نفوذ داشتند و فرمانروایان افشاریه و زندیه خود را ناگریز از توجه به آن خاندان می دیدند.مشایخ بزرگ و شیخ صفی الدین و در ادامه اخلاف وی، از طریق جذب گروه های اجتماعی (بازاریان، دیوانیان و...) و با افزایش پیروان طریقت در بین مردم قدرت فراوانی کسب می کردند و از طریق این نیروها و نفوذ در بین حکومت صاحب نفوذ سیاسی می شدند. در مورد کیفیت روابط طریقت مشایخ با گروه های اجتماعی و کیفیت جذب نیروها و گروه ها اطلاع چندانی در دست نیست و نیز پژوهش چندانی شکل نگرفته است. هدف این پژوهش دست یابی به نحوه تعامل و واکنش نیروهای بازار با طریقت صفویه است.بررسی صفوهالصفا و گردآوری و تحلیل اطلاعات این اثر تلاشی در این زمینه محسوب می شود. هدف این پژوهش سنجش و بررسی گروش و واکنش گروه های پیشه وری نسبت به طـریقت شیخ صفی الدین اردبیلی است.

مشکل اساسی تجارت در ایران در دوره قاجاریه، امنیت تجار خارجی و فقدان امنیت تجار و تجارت داخلی بوده است. نفوذ سیاسی روزافزون غربی ها در ایران سبب شده بود تا تجار غربی و فعالیت های اقتصادی آنان زیر چتر حمایت حکومت قرار گرفته، از امنیت برخوردار باشند. این امنیت از زمان شکست ایران در جنگ دوم ایران و روسیه و انعقاد معاهده ترکمن چای در سال 1243 ق/1828 م برقرار شد. برطبق یکی از بندهای تجاری آن معاهده، دولت ایران متعهد شده بود که از کالا و امتعه تجار روسی که وارد ایران یا از کشور خارج می شد، صرفا 5% عوارض دریافت نماید. علت گنجاندن این بند ازطرف روس ها این بود که اخذ عوارض و حقوق حق العبور از ناحیه حکومت ایران، وضع مشوش و درهمی داشت. روس ها که از این وضع آگاه بودند با وضع عوارض 5% برای یک بار تکلیف تجار خود را روشن ساختند. این بند بعدها برای خارجیان دیگر که در ایران دادوستد تجاری داشتند الگو شد.انگلیسی ها در سال 1275 ش/1841 م و خارجیان دیگر نیز به تدریج در نیمه دوم قرن نوزدهم، توانستند همان امتیاز را برای اتباع خود به دست آورند و بازرگانان ایرانی با موانع و مشکلات عدیده ای که کار تجارت را دشوار و جان فرسا می کرد، باقی ماندند.

پیوستگی تحولات ایران با رویدادهای جهانی و بازیگران اصلی صحنه بین المللی در تاریخ معاصر، به قدری گسترده است که بی توجهی و نادیده گرفتن آن، شناخت دقیق و درک صحیح از اتفاقات گوناگون سیاسی و اقتصادی و اجتماعی را غیرممکن می سازد. ازاین رو، آنچه رویدادهای دوران محمدرضا شاه را در ارتباط گسترده و پیچیده تری با نظام بین المللی قرار می دهد، جنگ سردی است که میان دو جهان کمونیسم و سرمایه داری حاکم شده بود و کشور ایران نیز در کانون این منازعات بین المللی قرار داشت. لذا رویدادهایی از جمله بحران تخلیه ایران در پایان جنگ جهانی دوم، ملی شدن صنعت نفت و متعاقب آن کودتای 28 مرداد 1332 و قیام پانزده خرداد 1342 و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی 1357 را نمی توان جدا از سیاست های بین المللی و گرایش های سیاست خارجی ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. از این رو، در این مقاله سعی شده است رویدادهای داخلی ایران که به مثابه حلقه های زنجیر به هم مرتبط و متصل هستند در پیوند با متغیرهای بین المللی و تاثیرگذار بر وقایع ایران تبیین گردد. بنابراین، درمجموع بحران های حکومت شاه به چهار بخش تقسیم شده است که عبارت اند از:1. بحران مشروعیت سیاسی (وجاهت سیاسی)؛2. بحران مشروعیت مذهبی (وجاهت مذهبی)؛3. بحران مشروعیت اقتصادی (وجاهت اقتصادی)؛ 4. بحران مشروعیت بین المللی (وجاهت بین المللی)؛ لذا، از آنجایی که تفکیک این بحران ها در سرنوشت نهایی حکومت شاه از هم ممکن نیست و عامل خارجی نیز در پیدایش و تشدید این بحران ها نقش عمده ای داشته است و نیز به منظور نتیجه گیری نهایی از بحث، رویدادها تا آستانه انقلاب دنبال شده است تا هم زمینه های شکل گیری قیام پانزده خرداد شناخته شود و هم تاثیر مستقیمی که این قیام بر رویدادهای بعدی، به ویژه انقلاب 1357 گذاشته است آشکار گردد.

خاندان سرداررفیع از خاندان های حکومتگر محلی بودند که از آغاز تا پایان عصر قاجار در منطقه هزارجریب و استرآباد، فرماندهی داشته اند.میراثی که نیای این خاندان در ازای جنگ هایی که در کنار آقامحمدخان قاجار با زندیه کرده بود، به طور مستمر تا پایان این دوره باقی ماند. آنها از این راه صاحب نفوذ شدند و اموال و املاک زیادی به هم زدند؛ به طوری که دردوران مشروطه که معاصر حاکمیت محمدباقرخان سرداررفیع بود، او جزو سه چهار تنی بود که درخطه مورد نظر، افتدار فراوان یافت و افزونی قدرت و نفوذ او و امثال او، دولت های مشروطه را نگران می کرد.با رییس الوزرایی وثوق الدوله در سال 1336 ق، سیاست قلع و قمع متنفذان محلی و ایجاد دولت مرکزی قدرتمند مورد تعقیب قرار گرفت؛ به همین جهت، سرداررفیع نیز بی نصیب از آسیب نماند و بسیاری از اموال و املاک و سلاح های فوجش مصادره شد و مانند دیگر سرکردگان، مدتی را هم در حبس تهران گذراند و پس از آن هیچ گاه به حاکمیت نرسید و فرماندهی قریب یک و نیم قرنی این خاندان رو به افول گذاشت.

محمدشاه قاجار راه حل سرکشی و خودداری بختیاری را از پرداخت مالیات، به عهده منوچهرخان معتمدالدوله گذارد. او نیز به هر حیله ای، سیطره محمدتقی خان کنورسی را از کل این منطقه از میان برد و او را در عقب نشینی به خوزستان وادار به تسلیم کرد و حاکمیت شیخ چعب را نیز مضمحل نمود. تذکره مدایح المعتمدیه بهار، تنها منبع مفصل وقایع نویسی از این حادثه است که به دلیل وابستگی به حاکم، برخی از مطالب در آن پیدا نیست و با مقایسه سفرنامه هایی مانند اثر لایارد می توان به بعضی از این نکات پی برد.

جنگ، به عنوان پدیده ای اجتماعی، همواره در بین جوامع انسانی وجود داشته و در طول تاریخ، دوران جنگ و صلح، پیروزی ها و شکست ها، به طور متناوب تکرار شده است، در این بین، رهبری سیاسی به عنوان مقام تصمیم گیرنده نظام سیاسی، در نحوه هدایت و رهبری جنگ ها تاثیری اساسی دارد؛ زیرا یکی از کارهای اصلی نظام سیاسی، دفاع نظامی و هدایت و مدیریت آن، جهت حفظ تمامیت ارضی کشور و موجودیت نظام است. نوشتار حاضر قصد دارد نقش رهبری سیاسی و چگونگی تاثیرگذاری آن را در شکست ها و پیروزی ها مورد بررسی قرار دهد. ازاین رو، با سیری در تاریخ پرفراز و نشیب ایران، چهار جنگ مهم و تاثیرگذار دویست سال اخیر ابتدا، جنگ اول ایران و روس و در آخر جنگ عراق و ایران مورد مطالعه قرار گرفته است تا ضمن مقایسه رهبری سیاسی ایران در این جنگ ها و نتایج حاصله از آن، به این پرسش نیز پاسخی مناسب داده شود که دلیل شکست های ایران در سه جنگ زمان قاجار و کسب نتیجه مطلوب در جنگ با عراق چه بوده است.این نگاشته، طی بحثی نظری در مورد نقش رهبری سیاسی در شکست ها و پیروزی ها و نگرشی پژوهشگرانه به جنگ های اول و دوم ایران و روس، ایران و انگلیس و ایران و عراق، به نقش موثر رهبری سیاسی، در نوع نتایج حاصل از این جنگ ها اشاره دارد.

در اواخر دهه 1940 براثر شکل گیری نظام دو قطبی و ثبات نسبی در روابط بین الملل و برنامه ریزی ایالات متحده برای بازسازی اقتصادی اروپا، جایگاه راهبردی ایران به دلیل منابع نفتی اش آشکار بود. اگرچه آمریکا طرح های خود را در محور ایران بر مصالح خیرخواهانه بنا نهاده بود، این ظاهر قضیه بود، وگرنه آمریکا از همان ابتدا به منافع راهبردی خود در منطقه ایران می اندیشید و برای تحکیم نفوذ خود در ایران مترصد فرصت مناسب بود. آمریکا با پیاده کردن اصل چهار در ایران، درحقیقت دو سیاست عمده را دنبال می کرد:1. جلوگیری از سیل نفوذ کمونیسم؛2. بالا بردن سطح زندگی مردم در جهت تامین بازاری مطمین برای محصولات خود و نیز استفاده از منافع نفتی و موقعیت راهبردی ایران در جهت منافع سیاست آمریکا.

امرای چغانی (آل محتاج)، در ابتدا خاندانی کوچک و محلی بودند که در گوشه ای از سرزمین چغانیان در ماوراالنهر حکومت می کردند ولی به مرور زمان قدرت یافته، توانستند نام خود را در تاریخ پرفراز و نشیب ایران به ثبت برسانند. این خاندان توانست در ارتباط متقابل با سامانیان، روزبه روز از قدرت و اعتبار بیشتری برخوردار شده، قلمرو حکومتی خود را افزایش دهد.با قدرت یافتن ابوبکر چغانی بود که آل محتاج از خاندانی کوچک و ناشناس تبدیل به خاندانی مشهور شد و نام آن بر سر زبان ها افتاد. بعد از وی پسرش، ابوعلی، قدرت یافت. او توانست آل محتاج را به نهایت قدرت و شهرت خود برساند و حتی به عنوان سپهسالار سامانیان، شهرهای زنجان، ابهر، نهاوند و دینور را نیز تصرف نماید.با فوت او دوران ضعف و انحطاط چغانیان نیز آغاز شد؛ چون هیچ کدام از افرادی که ادعای جانشینی او را داشتند یا نتوانستند به حکومت برسند و یا اگر هم حکومت یافتند، چند صباحی بیشتر بر مسند قدرت نبودند و از سرنوشت آنان اطلاعی در دست نیست. از آنجاکه چغانیان دست پروردۀ دربار سامانیان بودند، به تبعیت از ایشان در ترویج زبان فارسی کوشیده، در جلب سخنوران و نویسندگان و شاعران ایرانی اهتمام خاص ورزیدند و آنان را به تصنیف و تالیف کتاب به زبان فارسی برانگیختند.

مهاجرت ایرانیان به هند، در عصر سلطنت مغولان در آن سرزمین از جمله رویدادهایی است که تاثیرات فراوان از جمله تاثیرات فرهنگی و اجتماعی داشته است. از جمله این تاثیرات، بالیدن گروهی از اهل علم و خلق آثار مهم ادبی و تاریخ است. میرزا نظام الدین احمد هروی، مولف طبقات اکبری، از زمره افراد تاثیرگذار در این دوره است که به لحاظ اهمیت در این مقاله به شرح احوال و شخصیت او و نیز بررسی ابعاد مختلف تاریخ اکبری به عنوان یکی از منابع دست اول تاریخی پرداخته می شود.