سیاست علم و فناوری
سال:1396 | دوره:9 | شماره:4 |تعداد مقالات:7

شرکت های بزرگ، پیشران صنعت و اقتصاد کشورها هستند. هنگامی که صحبت از صنعت خودرو در ژاپن می شود نام شرکت تویوتا یا مزدا به ذهن ها خطور می کند، همچنان که به هنگام صحبت از صنعت ارتباطات در آمریکا، همه در ذهن خود نام هایی چون اپل و گوگل را مرور می کنند. این شرکت ها با تکیه بر ظرفیت های ویژه خود در خلق نوآوری های فناورانه، بازارهای ملی و بین المللی را فتح کرده اند.

نقش شرکت های کوچک فناوری محور در توسعه کشورها بر کسی پوشیده نیست. اما عدم دسترسی به سرمایه، یکی از بزرگترین موانع رشد این شرکت هاست. سرمایه گذاران خطرپذیر در تامین سرمایه این شرکت ها بیشترین نقش را دارند حال آنکه صنعت سرمایه گذاری خطرپذیر در ایران توسعه یافته نیست. از آنجا که یکی از مهم ترین دلایل این مساله، چالش هایی است که سرمایه گذاران و شرکت های فناوری محور در تعامل با یکدیگر دارند این مطالعه تلاش داشته این چالش ها را در مراحل مختلف فرآیند سرمایه گذاری خطرپذیر واکاوی نماید. در این مطالعه، 29مصاحبه عمیق از خبرگان اخذ و داده های به دست آمده با روش نظریه برخاسته از داده ها، تجزیه و تحلیل شد. در انجام این کار، رویکرد نهادی مدنظر بوده چون این نهادها هستند که انگیزه ها و چگونگی ارتباط میان بازیگران از جمله سرمایه گذاران خطرپذیر و بنگاه های کوچک فناوری محور را تعیین می کنند. نتایج (که با استفاده از مدل نهادی ویلیامسون جمع بندی شدند) نشان می دهد که نهادهایی همچون استانداردهای افشاء اطلاعات، مالیات، مالکیت فکری و حقوق صاحبان سهام، اجرای قراردادها، جهت گیری های حمایتی حاکمیت در تامین مالی فناوری، نهادهای مالی و برخی نهادهای فرهنگی-اجتماعی همچون ضعف فرهنگ کار تیمی، در ایجاد مساله مورد پژوهش نقش اساسی دارد. لذا توصیه می شود سیاست گذاران به جای مداخله مستقیم برای توسعه صنعت سرمایه گذاری خطرپذیر، موانع نهادی را اصلاح نمایند.

کشف حوزه های تحقیقاتی نوظهور از جمله موارد مهم برای سیاست گذاران علم و فناوری و پژوهشگران است. علی رغم اهمیت این موضوع تاکنون مطالعه جامعی به منظور ارائه تعریفی مشخص و همچنین تبیین مولفه های شناسایی یک حوزه تحقیقاتی نوظهور انجام نشده است. در این مطالعه 1883 مقاله و پژوهش مرتبط سال های 1970 تا 2017 از نمایه استنادی Web of science انتخاب شد که با استفاده از روش فراترکیب و معیارهای ورود، در نهایت 68 مقاله در راستای هدف مطالعه مورد ارزیابی قرار گرفتند. معیارهایی که مفهوم نوظهور بودن یک حوزه یا شاخه علمی را بیان می دارند استخراج و سه مقوله «تعمیم پذیری»، «نوآوری» و «نفوذ» به علاوه 9 مفهوم و 29 کد متناظر با هر معیار، طراحی و تبیین شد. در این مطالعه همچنین تعریفی از یک حوزه علمی نوظهور ارائه شد: "حوزه علمی با اهمیت زیاد که به تازگی ایجاد و فرآیند شکل گیری آن به سرعت طی شده باشد و پس از ایجاد نیز سطحوسیعی از تاثیرات و وابستگی ها را بر روی پژوهش های حوزه خود و سایر حوزه ها داشته باشد و نظر تعداد زیادی از پژوهشگران و دست اندرکاران علمی را هم به خود جلب کند".

صنعت گاز صنعتی فناوری بر و بااهمیت در اقتصاد ایران است. با وجود سرمایه گذاری های فراوان داخلی و خارجی در این صنعت، میزان وابستگی فناورانه صنعت گاز ایران به خارج از کشور طی چهار دهه گذشته در بسیاری بخش ها کاهش چندانی نداشته و به بیانی دیگر یادگیری فناورانه کمی در این صنعت به وقوع پیوسته است. مقاله حاضر به دنبال بررسی عوامل ناکامی یادگیری فناورانه در صنعت گاز است. برای این منظور، مصاحبه هایی با خبرگان صنعت گاز صورت گرفت که پس از کدگذاری مصاحبه های انجام شده، هفت عامل "فقدان حلقه های بازخورد در زنجیره صنعت گاز"، "تعاملات ضعیف با محیط پیرامونی صنعت گاز"، "عدم امکان دسترسی به منابع دانش ضمنی صنعت گاز در سطح جهانی"، "افول برنامه های توسعه ای و کاهش تقاضا برای توسعه صنعت و در نتیجه از دست رفتن اقتصاد مقیاس"، "عدم دسترسی به منابع و آموزش های بین المللی برای پرسنل و ظرفیت جذب پائین"، "پیچیدگی یکپارچه سازی در بخش هایی نظیر پالایش و دیسپچینگ" و "عدم تمرکز بر توسعه توانمندی های طراحی و مهندسی به عنوان سویه اصلی یادگیری" عوامل موثر بر ناکامی یادگیری فناورانه شناخته شدند.

در دنیای امروز که با سرعتی خیره کننده در حال حرکت به سمت دانش بنیان شدن تقریبا همه فعالیت های اقتصادی است درباره نقش فناوری و علوم کاربردی در فرآیند توسعه کشورها ابهام چندانی وجود ندارد. علوم بنیادی و نقش این علوم در فرآیند توسعه اما به حد کافی مورد توجه و مطالعه قرار نگرفته و اجماع فراگیری در خصوص اهمیت این علوم برای توسعه وجود ندارد. در این مقاله ضمن معرفی و نقد مواضعی که معمولا له یا علیه اهمیت علوم بنیادی برای کشورهای در حال توسعه مطرح می شوند به پرورش یک استدلال غیرخطی به نفع علوم بنیادی پرداخته شده است. بنا به استدلالی از زاویه اقتصاد، علوم بنیادی و تحقیقات مرتبط با این علوم، نقشی مشابه زیرساخت های حمل ونقل در یک کشور را ایفا می کند که این نقش برای فعالیت اقتصادی بخش خصوصی و در نتیجه برای توسعه اقتصادی ضروری است. همچنین نشان داده شده که بخش های قابل توجهی از این زیرساخت دانشی از جنس قابلیت های غیرقابل خرید و فروش بوده که می بایست صرفا به شکل بومی توسعه داده شوند. این منظر اقتصادی سپس با نشان دادن کارویژه های علوم بنیادی در توسعه عقلانیت، ساخت سرمایه اجتماعی و حرکت به سمت توسعه سیاسی و فرهنگی تکمیل شده است.

دیدگاه نظام های نوآوری بخشی، چارچوب مناسبی را برای تحلیل شکل گیری و تکامل صنایع مختلف ارائه می دهد.با وجود تفاوت ها و تمایزهای متعدد میان صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه و صنایع تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده، تاکنون عمده پژوهش های انجام شده در زمینه نظام های نوآوری بخشی بر مطالعه صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه تمرکز کرده اند و پژوهش های اندکی یافت می شود که به مطالعه صنایع تولیدکننده کالاهای سرمایه ای و محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته باشند. این مقاله قصد دارد با بکارگیری رویکردی کیفی و مطالعه موردی به مطالعه نظام نوآوری بخشی صنعت توربین های گازی در ایران به عنوان یک صنعت تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده و نیز به معرفی بازیگران و کنشگران اصلی، توصیف مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری، شناسایی سیاست ها و نهادهای تاثیرگذار و تشریح شرایط بازار و تقاضا در این صنعت بپردازد. یافته های این پژوهش دربرگیرنده این موارد است: 1) مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری ساخت توربین های گازی، مشتمل بر قابلیت های فناورانه و راهبردهای کسب فناوری در بنگاه های سازنده توربین های گازی، 2) تنوع و پویایی سیاست های تاثیرگذار دولت بر شکل گیری و تکامل این بخش، مشتمل بر سیاست های راهبری، سرمایه گذاری، خرید و تسهیل گری، 3) ساختار انحصاری و سیاسی بازار صنعت توربین های گازی در ایران، مشتمل بر عرضه کنندگان و مشتریان (دولت) محدود و تقاضای بالا و روزافزون داخلی برای توربین های گازی با کاربردهای مختلف، 4) بررسی اثر تحریم های بین المللی بر فعالیت ها و اقدامات شرکت های ایرانی سازنده توربین های گازی.

ظهور محصولات غذایی تراریخته مانند بسیاری نوآوری های دیگر با موافقت ها و مخالفت های گسترده ای هم در جوامع علمی و هم در جوامع عمومی روبرو شده است. گسترش این فناوری مستلزم درک درست عموم مردم از منافع و کاستن هراس ناشی از مخاطرات آن است. هدف این پژوهش طراحی مدلی برای اندازه گیری نگرش عامه به محصولات غذایی تراریخته است. برای این کار از مدل سازی معادلات ساختاری به روش PLS استفاده شده است. جامعه هدف پژوهش شامل شهروندان استان تهران و نمونه منتخب متشکل از 830 شهروند بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که نگرش به محصولات غذایی تراریخته متاثر از دو عامل منافع و مخاطرات درک شده از آن است.این دو عامل خود متاثر از سه عامل نگرش کلی به علم و فناوری، آگاهی نسبت به محصولات تراریخته و اعتماد به این محصولات است. نتایج این پژوهش همچنین نشان می دهد که نگرش کلی به محصولات غذایی تراریخته مثبت بوده که البته نگرش مردان نسبت به زنان و مجردها نسبت به افراد متاهل مثبت تر است. از آنجا که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، تلویزیون و سایت های اینترنتی به ترتیب سه رسانه اصلی در کسب اطلاعات توسط عموم مردم شناسایی شده اند بنابراین توصیه می شود که سیاست گذاران برای شکل دهی به نگرش عامه مردم درباره محصولات غذایی تراریخته و به ویژه کاستن از نگرانی های غیرعلمی در خصوص مخاطرات این محصولات، از سه رسانه فوق الذکر به صورتی تاثیرگذارتر و گسترده تر استفاده کنند.