اندیشه نوین دینی
سال:1393 | دوره:10 | شماره:39 |تعداد مقالات:11

چکیده فارسی:«محمدنقیب العطاس» یکی از موافقان و نظریه پردازان اسلامی سازی معرفت است. وی در تبیین فرایند تحقق علوم اسلامی، آن را تنها شامل تهذیب و تکمیل علوم موجود نمی داند؛ بلکه مرحله تولید علوم جدید براساس مبانی اسلامی را نیز بر آن می افزاید. این مقاله با تبیین فرایند تحقق علوم اسلامی از دیدگاه عطاس، برخی از اشکالات مطرح شده بر دیدگاه وی، همچون عدم تبیین واقع نمایی گزاره های دینی، برنتافتن علوم اسلامی شده از سوی جامعه علمی، ناهمسازی معارف تولیدشده و دوگانگی دانش را بررسی کرده است. همچنین به نظر نگارندگان، ضعف روش شناختی، گام برداشتن درون روش شناسی پارادایم رقیب و ناکارآمدی، برخی از کاستی های این نظریه است. چکیده عربی:محمد نقیب العطاس احد المؤیدین والمنظرین الإسلامیین لأسلمة المعرفة. و هو فی تبیینه لعملیة تحقق العلوم الإسلامیة یعتبرها شاملة لتهذیب وتکمیل العلوم الموجودة فحسب، و لیس هذا فحسب، بل یضیف إلیها مرحلة تولید العلوم الجدیدة علی اساس المبادئ الإسلامیة أیضاً. هذا البحث یبیّن عملیة تحقق العلوم الإسلامیة من وجهة نظر نقیب العطاس، ویناقش بعض المؤاخذات التی اثیرت حول رؤیته مثل عدم تبیین واقعیة القضایا الدینیة، و عدم قبول العلوم المأُسَلَمة من قِبل الاوساط العلمیة، و عدم تجانس العلوم المُوَّلَدة، و ثنائیة العلم، و من النواقص الاخری فی هذه النظریة حسب ما یری کاتبو هذه المقالة ضعف المنهجیة، والسیر فی اطار منهجیة النموذج المنافس، و عدم الکفاءة.

چکیده فارسی:کلام اجتماعی از حوزه های مطالعاتی اندیشه اجتماعی اسلام و شاخه ای از الهیات اجتماعی اسلامی است که به تبیین و دفاع از آموزه های ایمانی و دیدگاه های دینی درباب مسائل اجتماعی می پردازد. مهم ترین اصول روش شناختی کلام اجتماعی عبارتند از: سنجش اعتبار تاریخی، واقع گرایی و معناداری، اعتبار هرمونیتیکی، روشمندی اجتهاد و استنباط معارف. در مقابل، اصول روش شناختی جامعه شناسی دین در فهم موضوع و دستیابی به غایت در تقسیم پارادیمی به سه دسته اثباتی، تفسیری و انتقادی قابل تفکیک است. تبیین کارکردی، نمونه ای از سنخ تبیین های روش اثباتی است که مبتنی بر دو اصل: اصالت کل و اصالت سودمندی با ویژگی هایی چون تاکید بر سودمندی اشیا، نفی معیارهای ماوراء طبیعی و نسبی گرایی می باشد. در مقابل، منطق کارکردی کلام اجتماعی، یک منطق کارکردی جدید با محوریت آموزه های دینی و فاقد ویژگی های توجیه کارکردی جامعه شناسی دین و پیامدهای عرفی کننده آن است. عدم توجه استقلالی به کارکردهای دنیوی دین و تقدم حقانیت بر کارکرد ازجمله مهم ترین اسباب تمایز منطق کارکردی متکلمان از توجیه کارکردی جامعه شناسان دین هستند. چکیده عربی:الکلام الاجتماعی من میادین و مجالات البحث فی الفکر الاجتماعی للإسلام، و هو فرع من الالهیات الاجتماعیة الإسلامیة، و یتولّی مهمة تبیین والدفاع عن التعالیم الایمانیة والآراء الدینیة فی حقل القضایا الاجتماعیة. أهم مبادئ منهج الکلام الاجتماعی: تقییم مدی الاعتبار التاریخی، الواقعیة و غزارة المعنی، الاعتبار الهرمنوطیقی، منهجیة الاجتهاد واستنباط المعارف. و فی المقابل یمکن تقسیم منهجیة علم الاجتماع الدینی فی فهم الموضوع والتوصّل إلی الغایة فی التقسیم النموذجی، إلی ثلاث مجموعات: اثباتیة، و تفسیریة، و نقدیّة. تبیین الأداء، و مثال من أنماط تبیین المنهج الاثباتی المبنی علی أساسین: اصالة الکل، و اصالة الاستفادة بخصائص مثل التأکید علی فائدة الاشیاء، و رفض المعاییر ما وراء الطبیعة، والنسبیّة. و فی المقابل یکون منطق وظائفیّة الکلام الاجتماعی منطق وظائفی جدید یدور حول محور التعالیم الدینیّة، و یفتقر إلی خصائص التوجیه الوظائفی لعلم الاجتماع الدینی، وما ینتج عن علمنته. علی الوظائفیّة تعد من أهم الاسباب لتمایز المنطق الوظیفی للمتکلمین عن التوجیه الوظیفی لعلماء اجتماع الدین.

چکیده فارسی:یکی از سوالات اساسی درباره نفس انسان این است که آیا قبل از تعلق به بدن و افاضه به آن، وجودی مفارق و قائم به ذات داشته که با حدوث بدن به آن می پیوندد، یا اینکه مانند بدن بوده، همراه هر بدن یا به واسطه آن (مع البدن) حادث می گردد. در بین حکیمان مسلمان، سه دیدگاه درباره حدوث و قدم نفس وجود دارد و هر دیدگاه برای اثبات مدعای خود، به دسته ای از آیات و روایات متوسل شده و با مبنا قرار دادن دیدگاه عقلی خود، سعی در توجیه آیات و روایات موید نظریه مقابل داشته است. ملاصدرا نیز با توجه به رویه اش در سازگار نمایاندن اندیشه های فلسفی خویش با متون دینی و باور عمیق به یگانگی عقل و نقل و شهود، بر آن شده تا اقوال حکما و مضمون برخی آیات و روایات دال بر وجود پیشین نفس را به نفع نظریه خود توجیه نماید. با توجه به اهمیت این بحث و عدم تبیین آن از نگاه کتاب و سنت، در این نوشتار تلاش بر آن است تا هر آنچه درباره این موضوع در آیات و روایات آمده، جمع آوری و بررسی شود و سازگاری یا عدم سازگاری آن با دیدگاه های فلسفی ارزیابی گردد. چکیده عربی:أحد الأسئلة الأساسیّة حول نفس الانسان هو: هل کان للنفس وجود مفارق و قائم بذاته قبل الاقتران بالبدن والافاضة علیه، و عند حدوث البدن ارتبطت به؟ ام انها ـ مثلما هو الحال بالنسبة إلی البدن ـ تحدث مع کل بدن أو بواسطته (مع البدن). یطرح الحکماء المسلمون ثلاثة آراء حول حدوث أو قِدم النفس وکل رأی یستدل بمجموعة من الآیات القرآنیّة والأحادیث الشریفة لأجل اثبات صحّة ما یدّعیه. و هو یضع رأیه العقلی کأساس یحاول توجیه الآیات والأحادیث بالشکل الذی یدعم فیه آراءه. و هکذا الحال بالنسبة إلی صدر الدین الشیرازی المعرف باسم الملا صدرا؛ ففی ضوء منهجه الذی یحاول فیه اثبات ان تطابق آرائه الفلسفیّة مع النصوص الدینیّة، والاعتقاد الراسخ بوحدة العقل والنقل والشهود، سعی لتوظیف أقوال الحکماء و مضامین بعض الآیات والروایات الدالّة علی قِدم وجود النفس، و جعلها تصب فی صالح نظریته. و نظراً إلی أهمیّة هذا الموضوع و عدم تبیینه من وجهة نظر الکتاب والسنّة، یحاول هذا البحث جمع و دراسة کل ما جاء حول هذا الموضوع فی الآیات والأحادیث، وتبیین مدی و توافقها أو عدم توافقها مع الآراء الفلسفیّة.

چکیده فارسی:امکان بهره بردن از ظنون در اعتقادات از مباحث چالش برانگیز و مهم اعتقادی است. دراین باره دو رویکرد عمده وجود دارد: حجیت ظنون خاصه اعتقادی و عدم حجیت این ظنون. هر یک از طرفداران این دو نظریه، دلایلی را برای اثبات ادعای خود ارائه کرده اند. در این مقاله، ده دلیل از دلایل عدم حجیت ظنون اعتقادی تقریر و نقد شده است و سپس برای اثبات حجیت ظنون خاصه اعتقادی نیز سه دلیل اقامه شده و در نهایت همین دیدگاه به عنوان نظریه برگزیده معرفی شده است. چکیده عربی:إمکان الاخذ بالظن فی الاعتقادات من المباحث المثیرة للجدل والمهمة فی المجال الاعتقادی. یوجد فی هذا المجال اتجاهات أساسیان: حجیّة الظنون الخاصة الاعتقادیّة و عدم حجیّة هذه الظنون. و قد قدّم کل فریق من أنصار هذین الاتجاهین أدلّة یثبت بها صواب ما ذهب إلیه. نستعرض فی هذا البحث وننقد عشرة أدلة من أدلة عدم حجیّة الظنون الاعتقادیّة، ثم نقدّم ثلاثة ادلة لاثبات صواب الظنون الخاصة الاعتقادیّة. و فی الختام طرحنا هذا الرأی باعتباره الرأی المختار.

چکیده فارسی:دیدگاه حدوث زمانی منسوب به متکلمان با چالش های جدی فلاسفه مواجه شده و نظریه حدوث ذاتی در اندیشه های فلسفی قوام ویژه ای یافته است. با رجوع به کتب متعدد علامه حلی ـ به عنوان یک متکلم محقق شیعی و آگاه به مبانی فلسفی ـ معلوم می شود که وی دیدگاه حدوث ذاتی مصحح با ازلیت غیری عالم را مردود دانسته است. از سویی دیگر، وی مدخلیت شاخصه «زمان» در معنای حدوث را نفی کرده و همانند فلاسفه، دیدگاه حدوث زمانی و مسبوقیت عالم به عدم زمانی را باطل و غیرقابل پذیرش شمرده است. بنابراین عقیده علامه در مساله حدوث عالم، غیر از حدوث ذاتی و غیر از حدوث زمانی است. وی معتقد است عالم به این معنا حادث است که خداوند ازلا در حاق واقع بدون تقید به زمان موجود بود؛ ولی عالم و زمان تحقق نداشت؛ یعنی عدم محض حاکم بود و اصل عالم طبیعت توأم با زمان، از کتم عدم محض به نحو ابداعی آفریده شد. به عبارت دیگر، هستی جهان ماده، سرآغازی فرازمانی داشته و به لحاظ امتداد زمانی، محدود و متناهی به عدم مطلق در متن واقع است؛ عدمی که بدون تقرر در ظرف متدرج و ممتد زمان، با وجود عالم به تقابل سلب و ایجاب در تناقض است و قابل جمع با آن نیست؛ بلکه با جعل وجود، مطرود و منتفی می گردد. مقاله حاضر به تبیین ابعاد این نظریه علامه درباره حدوث عالم می پردازد. چکیده عربی:القول بالحدوث الزمانی المنسوب إلی المتکلمین یواجه مؤاخذات قویّة من قبل الفلاسفة، بینما احرز القول بالحدوث الذاتی فی الأفکار الفلسفیّة موضعاً اکثر رسوخاً. و بالرجوع إلی الکتب المتعددة للعلاّمة الحلی ـ بصفته متکلماً محققاً شیعیاً وعارفاً بالاسس الفلسفیّة ـ یتضح انه یرفض القول بالحدوث الذاتی المصحح بأزلیّة غیر العالم. ومن جانب آخر ینفی دور عنصر الزمان فی معنی الحدوث، و یسیر علی غرار ما سار علیه الفلاسفة و یقول ببطلان الحدوث الزمانی و ان العالم مسبوق بالعدم الزمانی. و علی هذا الأساس فان رأی العلاّمة الحلی فی مسألة حدوث العالم هو غیر الحدوث الذاتی و غیر الحدوث الزمانی، و هو یری ان العالم حادث بمعنی ان الله عزّوجلّ کان موجوداً أزلاً فی حاق العالم بدون التقیّد بالزمان، ولم العالم والزمان لم یتحقق وجودهما؛ أی ان ما کان سائداً هو العدم المحض؛ و أصل عالم الطبیعة بالاقتران مع الزمان خُلِق من کتم العدم المحض علی نحو ابداعی.و بعبارة اخری ان وجود عالم المادة کانت له بدایة فوق زمانیّة، و من حیث الامتداد الزمانی محدود و متناهی بالعدم المطلق فی ذات الواقع. ان العدم غیر المتقرر فی الظرف الممتد والمتدرّج للزمان یتناقض مع وجود العالم بتقابل السلب والایجاب و لا یتوافق معه، بل یُستبعد و ینتفی بجعل الوجود. هذا البحث یبیّن جوانب نظریّة العلاّمة الحلی هذه حول حدوث العالم.

چکیده فارسی:تحلیل ذاتی و عرضی در دین از مباحث مهم فلسفه دین و کلام جدید است که پیامدها و نتایج بسیاری دارد. از زمان طرح این مساله، همواره موافقان و مخالفانی بوده اند که به تبیین زوایای گوناگون آن پرداخته اند. در این مقاله به امکان سنجی تقسیم دین و دین داری به ذاتی و عرضی از نگاه علامه طباطبایی می پردازیم. ایشان از جهتی وجود ذاتی و عرضی دین را تایید و از جهتی دیگر، آن را رد می کند. وی با ارائه تعریفی از «دین» و «ذاتی و عرضی» بر آن است که دین دارای ذاتیات و عرضیات می باشد؛ ذاتی دین، طلب تسلیم در برابر پروردگار و عرضی آن، دستورات و شرایعی است که تسلیم در قالب آنها محقق می گردد. چکیده عربی:تحلیل الذاتی والعرضی فی الدین من المباحث المهمة فی فلسفة الدین والکلام الجدید، و تترتب علیه الکثیر من النتائج والمعطیات. و منذ ابتداء طرح هذه القضیّة علی بساط البحث، انبری کثیرون بین مؤید ومعارض لتبیین مختلف زوایاها وجوانبها. نتناول فی هذا البحث مدی امکان تقسیم الدین والتدیّن إلی ذاتی وعرضی من وجهة نظر العلاّمة محمدحسین الطباطبائی. فهو من جهة یؤید وجود ما هو ذاتی وما هو عرضی فی الدین، ومن جانب آخر یرفض ذلک. و هو یقدم تعریفاً للدین ولما هو ذاتی وعرضی، وینتهی من ذلک إلی القول ان الدین فیه جوانب ذاتیّة واخری عرضیّة. الذاتی فی الدین هو طلب التسلیم للخالق، والعرضی فیه الأحکام والتشریعات التی یتحقق التسلیم فی اطارها.

چکیده فارسی:تحقیق حاضر، مطالعه ای اسنادی است که به ارزیابی انتقادی دو نظریه «انتخاب عقلانی» و «بازار دینی» در جامعه شناسی دین و نسبت اسلام با این نظریات می پردازد. نظریه انتخاب عقلانی، متاثر از طیف وسیعی از مباحث فلسفی، اقتصادی، مطالعات رفتاری و جامعه شناختی است که رفتار کنشگران اجتماعی را مبتنی بر رویکرد عقلانی هزینه ـ فایده تبیین می کنند. از سوی دیگر، نظریه بازار دینی با تکیه بر اصل آزادی انتخاب، شرایط مطلوب برای توسعه و تداوم دین را شکل گیری بازار دینی می داند. محور مشترک هر دو نظریه عقلانیت است که براساس آن، انتخاب دین در بازار آزاد و متکثر دینی و در فرایندی از تحلیل هزینه ـ فایده انجام می گیرد؛ درنتیجه هرچه موسسات دینی توسعه یافته تر باشند، شادابی دینی نیز بیشتر است. با وجود بسط گسترده این دو نظریه در جامعه شناسی دین، انتقاداتی چون ضعف در تبیین سطوح ساختاری و کلان، مساله تعمیم سازی نظری و تجربی، کم توجهی به عواطف و ارزش ها و عقاید انسانی، برون نگری دینی، این همان گویی در فرض ها و مهم تر از همه، تبیین نظری و تجربی در بستر سکولاریسم بر آنها مترتب است. از چشم انداز اسلامی نیز مهم ترین انتقاد، شکل گیری این دو نظریه در بستر سکولار است. چکیده عربی:هذا البحث عبارة عن دراسة توثیقیّة تقوم بتقییم نقدی لنظریّة «الاختیار العقلانی» والسوق الدینی، فی علم الاجتماع الدینی، ومدی علاقة الإسلام بهذه النظریات. نظریّة «الاختیار العقلانی» تقع تحت تأثیر طیف واسع من الأفکار الفلسفیّة والاقتصادیّة والدراسات السلوکیّة والاجتماعیّة، وتبیّن سلوک الناشطین الاجتماعیین علی انه قائم علی الاتجاه العقلانی للتکلفة والفائدة. ومن جانب آخر تستند نظریّة السوق الدینی علی مبدأ حریّة الاختیار و تری أن الظروف المطلوب توافرها لاتساع و دیمومة الدین تتلخص فی اقامة سوق دینی. المحور المشترک بین کلا النظریّتین هو العقلانیّة التی علی أساسها یتم اختیار الدین فی سوق دینیّة حرّة تکثر فیها الأدیان، وفقاً لعملیّة من تحلیل الکلفة والفائدة. و بالنتیجة فان المؤسسات الدینیّة کلّما کانت اکثر تطوراً کان الدین اکثر رونقاً. هاتان النظریّتان مطروحتان بشکل واسع فی علم الاجتماع الدینی ولکن رغم ذلک توجّه الیها انتقادات مثل ضعفها فی تبیین المستویات البنیویّة والکلّیّة، مسألة التعمیم النظری والتجریبی، قلّة اهتمامها بالعواطف والقیم والمعتقدات الانسانیّة، نظرتها إلی الدین من الخارج، و هو ذات الکلام الذی یترتب علیها فی الافتراضات والأهم من کلّ ذلک، التبیین النظری والتجریبی فی أجواء علمانیّة. واما أهم الانتقادات التی توجّه إلیها من وجهة النظر الإسلامیّة فهی ان هاتین النظریّتین قد نشأتا و تبلورتا فی أجواء علمانیّة.

چکیده فارسی:انسان در دنیای معاصر، نیازمند تدوین الگو و سبک معناداری از زندگی است تا با رصد نقطه تعالی و کمال، بر محور آن حرکت کند و به مسیر هدایت رهنمون شود. رسیدن به چنین گونه ای از زندگی که بسیاری از انسان شناسان و فیلسوفان الهی و حتی غیر الهی بر ضرورت آن تاکید کرده اند، نیازمند ارائه الگوی شایسته ای از شخصیت انسان به نام «انسان معنوی» است. پژوهش حاضر به تبیین و تحلیل دیدگاه های دو اندیشمند و فیلسوف اسلامی ـ ابن سینا به عنوان یک متفکر عقل گرا و علامه طباطبایی در مقام یک حکیم صدرایی با نگرش دینی ـ درباره مبانی فکری انسان معنوی پرداخته و با شاخص قرار دادن عقل و وحی، مفهومی از انسان معنوی را ارائه نموده است. ازجمله مهم ترین مبانی فکری انسان معنوی در نگرش سینوی، مرجعیت عقل، خیریت و حقانیت محض حق تعالی، سریان عشق در کائنات و تکامل تدریجی عقل است. در منشور فکری علامه نیز مهم ترین مبانی فکری انسان معنوی عبارتند از: وحدت وجود، مبدئیت محض حق تعالی، شرافت نفس ناطقه، فطرت الهی و فقر محض کائنات. مفهوم انسان معنوی در حکمت سینوی به وجهی معادل «انسان معقول» و در اندیشه علامه طباطبایی، بیشتر دارای صبغه دینی و مبتنی بر گرایش های فطری است. گرچه انسان معنوی موردنظر آن دو به لحاظ گرایش های متافیزیکی شان، دارای وجوه مشترک زیادی است، اندیشه علامه طباطبایی به دلیل تکیه بر تعالیم دینی در کنار دریافت های عقلی، برجستگی خاصی دارد که می توان آن را هم تراز با انسان دینی (الهی)، انسان فطری و طبیعی لحاظ نمود. چکیده عربی:الانسان فی العالم المعاصر یحتاج إلی صیاغة نموذج و  نمط ذی معنی للحیاة، لکی یتسنّی له من خلال رصده لنقطة السمو والکمال، ان یتحرّک وفقاً لمحورها، و یسیر علی طریق الهدایة. ان الوصول إلی مثل هذا النمط من الحیاة الذی یؤکّد علی ضرورته الکثیر من العلماء والفلاسفة الالهیین و حتی غیر الالهیین، یتطلب طرح اسوة صالحة لشخصیّة الانسان باسم الانسان المعنوی. یتولی هذا البحث تبیین وتحلیل آراء مفکّرین و فیلسوفَیْن اسلامییْن ـ ابن سینا بصفته مفکّراً عقلیاً، والعلاّمة الطباطبائی فی مقام حکیم صدرائی بنزعة دینیّة ـ فی ما یخص الاسس الفکریّة للانسان المعنوی، و من خلال وضع شاخص العقل والوحی، یطرح مفهوماً للانسان المعنوی. من أهم الاسس الفکریّة فی الرؤیة السینویّة (فلسفة ابن سینا) مرجعیّة العقل وکوْن الله تبارک و تعالی حقاً و خیراً محضاً، و سریان العشق فی الکائنات والتکامل التدریجی للعقل. و فی المنشور الفکری للعلاّمة محمد حسین الطباطبائی، تتمثل أهم الاسس الفکریّة للانسان المعنوی فی ما یلی: وحدة الوجود، الله تعالی هو المبدأ المحض، و شرف النفس الناطقة، والفطرة الالهیّة، والفقر المحض للکائنات. مفهوم الانسان المعنوی فی الحکمة السینویّة یعادل بوجهٍ ما «الانسان المعقول»، و فی فکر العلاّمة الطباطبائی أکثر ما یتّصف بصبغة دینیّة و مبنی علی المیول الفطریّة. و رغم ان الانسان المعنوی الذی یقصده کل واحد من هذین المفکّرین له وجوه مشترکة کثیرة مع الانسان المعنوی الذی یقصده الآخر، و ذلک بسب توجّهاتهما المیتافیزیقیّة، غیر ان تفکیر العلاّمة الطباطبائی بسبب ارتکازه علی التعالیم الدینیّة إلی جانب الفهم العقلی، یتصف ببروز أوضح بحیث یمکن اعتباره فی مصاف الانسان الدینی (الالهی) والانسان الفطری والطبیعی.

چکیده فارسی:تعامل علی، راه حلی برای توصیف چگونگی ارتباط دوجانبه نفس و بدن است. اگر نفس امری مجرد و بدن امری مادی است، چگونه این دو که به لحاظ ماهوی از هم متمایزند، با یکدیگر رابطه خواهند داشت؟ ملاصدرا به تبع فیلسوفان پیش از خود، برای حل این مساله به روح بخاری متمسک شده است. این نگاه، با چالش هایی مواجه است که در این مقاله با رویکردی دینی بررسی شده اند. در پایان نتیجه گرفته شده که نوع نفس شناسی ملاصدرا که خیلی شبیه و نزدیک به نفس شناسی دینی است، او را از تمسک به امری به نام «روح بخاری» بی نیاز می سازد و این نوع نفس شناسی بهتر می تواند به مساله تعامل نفس و بدن و حل این معما بپردازد. چکیده عربی: التعامل العلی، بمثابة حلًّ لوصف کیفیّة الترابط المتبادل للنفس والبدن. ان کانت النفس امراً مجرّداً والبدن امراً مادیاً، فکیف یرتبطان سویّة فی حین انهما متمایزین من حیث الماهیّة؟ سار الملا صدرا علی خُطا الفلاسفة الذین سبقوه، و تمسّک بفکرة الروح البخاریّة لحلّ هذه المسألة. ولکن هذه الفکرة تواجه مؤاخذات، و قد بحثنا هذه المؤاخذات هنا بتوجّه دینی. و فی النهایة کانت النتیجة المستخلصة هی أنَّ طبیعة معرفة النفس عند الملا صدرا، تغنیه عن التمسّک بشیء واسمه «الروح البخاریّة». وهذا النمط من معرفة النفس یستطیع حل لغز العلاقة بین النفس والبدن علی نحو أفضل.