اندیشه نوین دینی
سال:1394 | دوره:11 | شماره:40 |تعداد مقالات:11

چکیده فارسی:آسیب شناسی معرفت دینی ـ به معنای شناخت آفاتی که به درک و باور دینی زیان می رساند ـ از بحث های نوپایی است که البته می توان برخی نمودهای آن را از لابه لای آثار پیشینیان نیز استخراج نمود. علامه طباطبایی در قامت یک متفکر دینی با غور در منابع اسلام، ضمن شناخت آسیب های معرفت دینی، به مقابله با آنها پرداخته و از این رهگذر، شیوه های متفاوتی برای فهم صحیح دین ارائه نموده است. نوشتار حاضر ضمن برشمردن مهم ترین آسیب های معرفت دینی در دو بخش مبانی و روش های فهم دین، با تاکید بر آرای آن عالم ربانی، علاوه بر تحلیل نوع آسیب و آثار مخرب آن در معرفت دینی، راهکارهای ایشان را برای مقابله با این آسیب ها بررسی کرده است. در نگاه ایشان، راه برون رفت از آسیب هایی مانند نسبی گرایی، التقاط، بدعت، خرافه پرستی، عدم جامعیت، تفسیر به رأی و جداانگاری دین از زندگی فردی و اجتماعی، پرورش عقل قطعی جامع نگر و تمرکز آن بر قرآن است. چکیده عربی:التعرّف علی مشاکل المعرفة الدینیة الذی یعنی التعرف علی الآفات التی تضر الادراک والاعتقاد الدینی، من البحوث الفتیة التی یمکن طبعاً ملاحظة بعض ملامحها بین ثنایا کتب القدماء أیضاً. العلاّمة محمد حسین الطباطبائی بصفته مفکراً متعمقاً فی سبر اغوار المصادر الاسلامیة، سلّط الضوء علی مواطن الخلل فی المعرفة الدینیة وعمل علی مواجهتها. هذا البحث یقدّم تصوراً عن أهم الآفات التی تکتنف المعرفة الدینیة، ویطرح اسالیب متعددة لاجل تکوین فهم صحیح عن الدین. وعندما یأتی هذا البحث علی ذکر أهم هذه الآفات فی مجال اصول واسالیب فهم الدین مع الاستنارة بآراء هذا العالم الربّانی (المرحوم الطباطبائی)، یقدّم تحلیلاً لنوع تلک المشاکل ویبیّن ما تتمخض عنها من تأثیرات مدمّرة للمعرفة الدینیة، یشرح اسالیبه التی یراها کفیلة لمواجهة هذه المشاکل. وحسب وجهة نظره ان الخروج من بعض المشاکل مثل قضیة النسبیة، والانتقائیة، والبدع، والخرافات، وفقدان الرؤیة الشاملة، والتفسیر بالرأی، وفصل الدین عن الحیاة الفردیة والاجتماعیة، وتربیة العقل الحازم والشامل وترکیزه علی القرآن.

چکیده فارسی:بر مبنای تقدیرگرایی کلامی (Theological Fatalism)، از آنجا که خداوند به وقایع آینده، علم پیشین و خطاناپذیر دارد، انسان نمی تواند کاری جز آنچه خداوند از پیش می داند، انجام دهد و درنتیجه افعال انسان از روی اختیار نیست. الهی دانان و فیلسوفان دین برای حل این معضل، پاسخ های گوناگونی به این استدلال داده اند. یکی از این پاسخ ها، نظریه خداگرایی گشوده (Open Theism) نام دارد که نظریه ای نوین در باب حل مساله علم خداوند و اراده انسان است. حامیان این نظریه که به سه گروه تقسیم می شوند، خداوند را عالم مطلق می دانند؛ اما از آنجا که معتقدند آینده از نظر معرفتی برای خداوند گشوده است و ممکن است تغییر کند، لذا علم پیشین خداوند به اعمال اختیاری انسان منطقا ناممکن است. این گروه اگرچه علم پیشین الهی را به صورت مطلق نفی نمی کنند، به نوعی قائل به محدود بودن آن هستند و معتقدند چون این محدودیت ها به لحاظ منطقی اجتناب ناپذیر است، خدشه ای به علم مطلق الهی وارد نمی شود. این مقاله ضمن تبیین نظریه خداگرایی گشوده، به تحلیل و نقد آن می پردازد. چکیده عربی:استناداً إلی القضاء الإلهی الکلامی (Theological Fatalism)، بما ان الله لدیه علم سابق بوقائع المستقبل، فلیس امام الإنسان سوی فعل ما کان یعلمه الله من قبل. وهو ما یعنی بالنتیجة ان افعال الإنسان لا تحصل باختیاره وارادته. وقد طرح الالهیون وفلاسفة الدین اجابات مختلفة لهذا الاستدلال. ومن هذه الاجابات هی فکرة الایمان المفتوح (Open Theism)، وهی فکرة جدیدة حول مسألة علم الله وارادة الإنسان. انصار هذه الفکرة الذین یُقسمون إلی ثلاثة أقسام یؤمنون ان الله عالِم مطلق، ولکنهم یقولون بما ان المستقبل مفتوح أمام الله من الناحیة المعرفیة، ومن الممکن ان یتغیر هذا المستقبل، لذلک فان سابق علم الله بالاعمال الاختیاریة للإنسان غیر ممکن من الناحیة المنطقیة. هذا الفریق لا ینفی سابق علم الله بشکل مطلق، ولکنه یقول نوعاً بمحدودیته، ویقول بما ان هذه المحدودیة لا یمکن اجتنابها من الناحیة، وفی الوقت ذات لا تنتقص من علم الله المطلق. هذا البحث یشرح فکرة الایمان المفتوح ویعرضها علی بساط التحلیل والنقد.

چکیده فارسی:«اراده الهی» از مهم ترین مباحثی است که تبیین کلامی و فلسفی آن با یکدیگر متفاوت است؛ هرچند برخی متکلمان در تفسیر «اراده الهی» به اندیشه فلسفی گراییده اند. در اندیشه متکلمان نخستین امامیه، با تاکید بر مضامین احادیث اهل بیت (ع)، اراده یکی از مراتب فعل الهی و به معنای «عزم بر مشیت» بود؛ اما مدرسه بغداد، همگام با معتزله بغداد، آن را به «فعل الهی» یا «امر به فعل» تفسیر کرد؛ گرچه ذاتی دانستن اراده و تفسیر آن به «علم به مصلحت در فعل» نیز طرفدارانی داشت. پس از مدرسه بغداد و در طول تاریخ کلام امامیه، تحلیل اراده تحت تاثیر اندیشه فلسفی قرار گرفت و سرانجام در مدرسه حله، اراده به امری ذاتی یا همان داعی، یعنی «علم به مصلحت و خیریت در فعل» تفسیر شد. در این پژوهش، درصدد هستیم با واکاوی چیستی اراده از دیدگاه فیلسوفان و متکلمان، سیر تطور آن را در سده های میانه، به ویژه در اندیشه کلامی مدرسه بغداد و حله بررسی کنیم و با ارزیابی تطبیقی این دیدگاه ها، نسبت آنها را با رویکرد روایات در این زمینه دریابیم. چکیده عربی:الارادة الالهیة من أهم المباحث التی تختلف تبیینها الکلامی عن تبیینها الفلسفی. رغم ان بعض المتکلمین عند تفسیرهم للارادة الالهیة انساقوا وراء الفکر الفلسفی. لقد کانت الارادة الالهیة فی فکر اوائل متکلّمی الإمامیة ـ مع الاستناد إلی احادیث أهل البیت (ع) ـ واحدة من مراتب الفعل الالهی وبمعنی العزم علی المشیئة، الا ان مدرسة بغداد واکبت المعتزلة فی بغداد فسّرت الارادة الالهیة بالفعل الالهی أو الامر بالفعل؛ وان کان القول بذاتیة الارادة وتفسیرها «بالعلم بالمصلحة فی الفعل»، قول له مؤیدوه أیضاً. ومن بعد مدرسة بغداد وعلی امتداد تاریخ کلام الإمامیة، بقی «تحلیل الارادة» خاضعاً لتأثیر الفکر الفلسفی. وفی نهایة الأمر جاءت مدرسة الحلّة بتفسیر الارادة بمعنی «الأمر الذاتی» أو الداعی؛ أی هو «العلم بالمصلحة والخیر فی الفعل». نحاول فی هذا البحث التعرّف علی ماهیة الارادة من وجهة نظرالفلاسفة والمتکلّمین، والاطلاع علی مسیرة تطوّره فی القرون الوسطی خاصة فی الفکر الکلامی لمدرسة بغداد والحلّة، ثم نجری عملیة تقییم مقارن لهذه الآراء مع ملاحظة العلاقة بینها وبین منهج الروایات فی هذا المجال.

چکیده فارسی:یکی از مساله های مهم و مرتبط با اراده الهی، عمومیت اراده است. صدرالمتالهین اراده خداوند را فراگیر می داند و عینیت صفات با ذات، قاعده «بسیط  الحقیقه» و تبیین ویژه وی از علیت، مبانی این دیدگاه او به شمار می روند. یکی از مهم ترین چالش های این نظریه، ناسازگاری آن با برخی آیات و روایات و نیز اختیار داشتن انسان است. ملاصدرا در پاسخ به این اشکالات، گاه بر اساس نظر مشهور مشی کرده است؛ اما با تامل بیشتر می توان دیدگاه ویژه او را دراین باره، که مبتنی بر نوعی وحدت وجود است، به دست آورد. چکیده عربی: من القضایا المهمة والمتّصلة بالارادة الالهیة، عمومیة الارادة. صدر المتألّهین یعتبر ارادة الله شاملة ومن اسسها عینیة الصفات مع الذات، وقاعدة بسیط الحقیقة، وتبیینه الخاص للعلیة. أهم المؤاخذات التی تواجه هذه الاطروحة تعارضها مع بعض الآیات القرآنیة والاحادیث الشریفة وکذلک ما لدی الإنسان من حریة واختیار. وقد سار الملا صدرا أحیاناً علی اساس الرأی المشهور فی الرد علی هذه المؤاخذات. ولکن عند امعان النظر ندرک انه فی واقع الحال یطرح رؤیته الخاصة فی هذا المجال وهی رؤیة قائمة علی نوع من وحدة الوجود.

چکیده فارسی:ادریس بن عبدالله از سادات حسنی و نوادگان امام حسن مجتبی (ع) در سال 169 قمری بعد از شرکت در قیام خونین حسین بن علی، مشهور به صاحب فخ، متواری شد و به سوی مغرب رفت. وی در مغرب اسلامی در مراکش و قسمتی از الجزایر کنونی، اولین دولت مستقل شیعی را تشکیل داد که به نام او موسوم شد و در مدتی کوتاه، تمدنی را در مغرب پایه گذاری کرد؛ تمدنی که هرچند عمری کوتاه داشت، آثار فرهنگی آن تا امروز باقی مانده است. به دلایل مختلف و با گذشت زمان، در گرایش مذهبی ادریس و جانشینان او ابهام ایجاد شد. با بررسی این مساله در مقاله حاضر روشن می شود که هرچند با قطعیت نمی توان درباره مذهب آنها اظهارنظر کرد، اعتقاد به امامی بودن ادریس و فرزندانش قوت بیشتری دارد و در مقابل، هیچ سند قطعی بر غیرامامی بودن ایشان در دست نیست. چکیده عربی:ادریس بن عبد الله من السادات الحسنیین وأحفاد الإمام الحسن المجتبی ع تواری فی عام 169 للهجرة فی أعقاب المشارکة فی ثورة الحسین بن علی، المعروف بصاحب الفخّ، وتوجّه نحو بلاد المغرب. وقد أسس فی بلاد المغرب الإسلامی، فی المغرب وفی مناطق من الجزائر الحالیة، أول دولة شیعیة مستقلة سمّیت باسمه، وخلال مدّة وجیزة بنی فی بلاد المغرب حضارة لازالت آثارها الثقافیة ماثلة حتی رغم قصر مدّتها. وعلی مرّ الزمن حصل نوع من الضبابیة فی التوجّه المذهبی لادریس وخلفائه فی الحکم؛ ویعزی سبب ذلک إلی عوامل مختلفة. حاولنا فی بحثنا هذا تقصّی الاسباب والعوامل التی ادت إلی حصول ذلک التغییر، حیث اتّضح من خلال ذلک انه لا یمکن الادلاء برأی قاطع حول المذهب الذی کانوا علیه، ولکن الاحتمال الاقوی ان ادریس وابناءه کانوا علی المذهب الامامی، وفی المقابل لا یوجد أی سند قطعی أو وثیقة تدل علی غیر ذلک.

چکیده فارسی:عالمان شیعه، قلمرو وحی را وسیع دانسته و معتقدند همه گفتارها و رفتارهای پیامبر (ص) برآمده از وحی است؛ اما برخی از محققان می کوشند نظریه «تفکیک وحی و رأی» را که متفاوت با نظر مشهور است، به علامه طباطبایی نسبت دهند. بر اساس این نظریه، باید بین سخنان آن حضرت در حوزه دین و احکام آن و گفته هایی که مربوط به زندگی عادی و امور روزمره و مدیریت جامعه است، تفاوت قائل شد. به دیگر سخن، گرچه پیامبر اسلام (ص) سه مسوولیت: تبلیغ، ولایت و قضاوت را برعهده داشت، در حوزه ولایت و قضاوت، نظر و تشخیص خود را پس از مشورت با دیگران، اعلام و اعمال می کرد. به بیان دیگر، سخن رسول خدا در این دو بخش، «رأی» ایشان است، نه «وحی» خداوند. این نوشتار می کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی و به شیوه مطالعه کتابخانه ای، به واکاوی این نظریه که یک بحث درون دینی است، بپردازد. چکیده عربی:یری علماء الشیعة ان نطاق الوحی واسع وان جمیع اقوال النبی (ص) وافعاله مستمدة من الوحی، غیر ان بعض الباحثین یحاولون ارجاع فکرة «الفصل بین الوحی والرأی» التی تختلف عن الرأی، إلی العلاّمة محمد حسین الطباطبائی. علی اساس هذه النظریة، ینبغی الفصل بین کلامه فی مجال الدین وأحکامه، وبین کلامه الذی یتناول فیه شؤون الحیاة العادیة وما یتخللها من مجریات واحداث الحیاة الیومیة وادارة شؤون المجتمع. وبعبارة اخری رغم ان النبی (ص) کان یتحمل ثلاث مسؤولیات وهی: التبلیغ، والولایة، والقضاء، الا انه فی مجالی الولایة والقضاء کان یعلن وینفّذ رأیه من بعد التشاور مع الآخرین. وبکلمة اوضح ان کلام رسول الله فی هذین المجالین یمثّلان رأیه، ولیسا من الوحی. یتناول هذا البحث تقصّی هذا الرأی ـ الذی هو عبارة عن رأی فی اطار الدین ـ باسلوب وصفی تحلیلی ومن خلال الدراسة المکتبیة.

چکیده فارسی:با بررسی الهیات یهود، قبل و بعد از اسلام، تحولاتی که مسلمانان در میان علمای سنتی یهود پدید آوردند، نمایان می شود. «عقل گرایی» مشخصه بزرگی بود که بعد از اسلام در میان یهودیان شکل گرفت و این ویژگی به جز دوره کوتاهی و آن هم در میان تعداد معدودی همچون فیلون، هیچ سابقه یهودی ندارد؛ تا اینکه کلام اسلامی، بن مایه های این روش فکری را در یهودیت بنا نهاد و بزرگانی از یهودیت، مانند داوود مقمص و سعدیا گائون از جامعه سنتی یهود و قرقسانی در فرقه قرائیم، با پذیرش این تحول، دوره جدیدی از تفکر یهودی را رقم زدند. این تحول، معلول دو عامل مهم بود: یکی دستاورد بزرگ متکلمان مسلمان که علمای ادیان دیگر را به فراگیری آن مشتاق می کرد و دیگری ثبات و امکانی که اسلام در جوامع مسلمان پدید آورد تا علوم مختلف ازجمله کلام اسلامی در میان علمای اسلام و ادیان دیگر شکوفا شود. تاثیر کلامی مسلمانان بیشتر از طرف عقل گراهایی چون معتزله بود که تلاش می کردند عقل و دین را با یکدیگر جمع کنند. این رویکرد مورد قبول علمای یهود واقع شد و آنها برای موجه نشان دادن دین خود در میان علمای ادیان دیگر و نیز دفاع از آن در میان پیروان یهود، نیاز به این روش داشتند و جمع بین عقل و دین، جزء دغدغه های آنان شد. چکیده عربی:عند دراسة الهیات الیهود قبل ظهور الاسلام وبعده، تتجلّی واضحة للعیان التحوّلات التی أوجدها المسلمون فی العلماء الیهود التقلیدیین. من ذلک مثلاً ان النزعة العقلیة ظهر کمعلم بارز فی الدیانة الیهودیة فی اعقاب ظهور الاسلام. وهذه المیزة لم تکن لها سابقة فی الیهودیة باستثناء مدّة قصیرة وبعد عدد معدود منهم مثل فیلون، إلی ان انشأ الکلام الاسلامی ارهاصات هذا المنهج الفکری فی الیهودیة، فما کان من بعض کبار الیهود مثل داوود مقمص وسعدیا غاؤون من المجتمع الیهودی التقلیدی، وقرقسانیین من فرقة القرائیة، إلا ان قبلوا هذا التحوّل، حیث بدأ بعدئذ دور جدید من الفکر الیهودی. وکان هذا التحوّل یُعزی إلی عاملین مهمّین: احدهما: الانجازات الکبری التی حققها علماء الکلام المسلمون وشجّعت علماء الأدیان الاخری علی تعلّمه، والآخر: الثبات والقدرة التی أوجدها الاسلام فی المجتمعات الاسلامیة لتزدهر العلوم المختلفة ومنها علم الکلام فی اوساط العلماء المسلمین وعلماء الأدیان الاخری. التأثیر الکلامی للمسلمین اکثر ما جاء من اصحاب الاتجاهات العقلیة کالمعتزلة الذین کانوا یحاولون التوفیق بین العقل والدین. وقد لقی هذا النهج قبولاً لدی علماء الیهود اذ انهم کانوا بحاجة إلی مثل هذا المنهج من اجل توجیه دینهم أمام علماء الأدیان الاخری، وکذلک من اجل الدفاع عنه امام اتباعهم الیهود، فقد کانت قضیة التوفیق بین العقل والدین من الهواجس التی کانت تشغل اذهانهم.

چکیده فارسی: فخر رازی، متکلم و مفسر شهیر اهل سنت، نویسنده ای پرتالیف و توانا در تحلیل مباحث کلامی است. همین امر یکی از دلایل صعوبت فهم نظر نهایی وی در برخی مسائل است و دیدگاه او در برخی مسائل متزلزل و مبهم به نظر می رسد که از آن جمله می توان به مساله «مصداق شناسی معصوم» اشاره نمود. رازی همانند بسیاری از متکلمان مسلمان، وجود معصوم را جهت حفظ شریعت از تغییر و تحریف ضروری می داند. وی در کتاب المطالب العالیه در مساله نبوت، دیدگاه اهل تشیع را در باب عصمت ائمه به صراحت حق می داند که مغایر با دیدگاه او در برخی دیگر از آثارش می باشد. در این پژوهش ضمن تحلیل دوگانگی دیدگاه وی در باب «مصداق شناسی معصوم»، مدعای برخی پژوهشگران در باب آثار و اندیشه های فخر درباره مساله یادشده نیز نقد شده است. قدر مسلم آن است که وی اصل وجود «معصوم» را پس از پیامبر اسلام ضروری می داند و مصداق آن را در مواردی «اجماع» و در مواردی «شخص کامل» معرفی کرده، ائمه شیعه ازجمله صاحب الزمان عج را از مصادیق شخص کامل و معصوم می شمارد. چکیده عربی:الفخر الرازی المتکلم والمفسر المعروف من أهل السنّة له مؤلفات کثیرة، ویتصف بمقدرة عالیة علی تحلیل المباحث الکلامیة. وهذا الأمر من الاسباب التی أدت إلی صعوبة فهم رأیه النهائی فی بعض القضایا، أو جعلت منه رأیاً متذبذباً وضبابیاً فی قضایا اخری. ونستطیع ان نشیر من ذلک مثلاً إلی قضیة «مصداق المعصوم». فالرازی مثلما هو الحال بالنسبة إلی الکثیر من المتکلمین المسلمین یری وجود المعصوم ضروریاً لحفظ الشریعة من التغییر والتحریف. فهو فی کتاب «المطالب العالیة» عندما یأتی علی ذکر مسألة النبوّة نراه یقول ان رأی أهل التشیّع فی باب عصمة الأئمة حق، وهذا الرأی مغایر لما طرحه من آراء فی بعض مؤلفاته الاخری. فی هذا البحث نجری تحلیلاً لازواجیة رأیه فی «مصداق المعصوم» مع نقد لما یدّعیه بعض الباحثین بشأن آرائه التی طرحها فی مؤلفاته حول القضیة المذکورة. والقدر المسلّم فی هذا المجال انه یعتبر اصل وجود المعصوم من بعد النبی ضروریاً ولکنه یصوّر مصداق ذلک بـ«الاجماع» تارة أو «الشخص الکامل» تارة اخری. وهو یعتبر ائمة الشیعة، ومنهم صاحب الزمان عج من مصادیق الشخص الکامل والمعصوم.

چکیده فارسی:یکی از مباحث مهم درباب معاد، مساله بقای فردی است و ظواهر آموزه های ادیان الهی هم بر آن تاکید می کند؛ اما ابن رشدگرایان، انکار معاد فردی انسان را به ابن رشد، فیلسوف بزرگ اسلامی، نسبت داده اند. برخی از سخنان ابن رشد، این نسبت را تایید می کند؛ زیرا وی نفس انسانی را مجرد می داند، به معاد جسمانی باور ندارد و کثرت عددی را منحصر در مادیات می داند. نتیجه این سه مقدمه آن است که پس از مرگ تن، نفس مجرد انسانی نمی تواند متکثر باشد؛ پس باید به وحدت نفس انسانی بعد از مرگ قائل باشیم. ابن رشد از آن جهت که یک مسلمان است، باید به کثرت عددی نفوس انسان در معاد اعتقاد داشته باشد. برای نفی این نسبت به وی می توان راه حل هایی ارائه کرد؛ اول اینکه، آن قاعده را بر همان معنای ظاهری اش بپذیریم که کثرت عددی تنها در انواع مادی وجود دارد؛ ولی باز بپذیریم که او به کثرت عددی انسان در معاد ملتزم است؛ زیرا او به وجود نوعی بدن جسمانی ـ نه عین جسم دنیوی ـ پس از مرگ قائل است. دوم اینکه، برخی از سخنان ابن رشد حاکی از آن است که یا به این قاعده در همه جا ملتزم نیست یا مفهوم ماده را عام می گیرد و به مطلق قابلیت حمل می کند، نه ماده جسمانی؛ برای نمونه، وی کثرت عددی را در بین علل عالی، بر اساس شرافت رتبه می پذیرد. چکیده عربی:من المباحث المهمة فی موضوع المعاد هی مسألة البقاء الفردی التی یُستدل علیها من ظواهر تعالیم الأدیان الالهیة، إلا ان انصار آراء ابن رشد ینسبون انکار المعاد الفردی للإنسان، إلی الفیلسوف الاسلامی الکبیر ابن رشد. والحقیقة هی ان بعض اقوال ابن رشد تؤید هذه الاطروحة؛ وذلک لأنه یقول بتجرّد النفس الإنسانیة وعدم الاعتقاد بالمعاد الجسمانی، وان الکثرة العددیة تنحصر فی المادیات فقط. والنتیجة التی تفرزها هذه المقدّمات الثلاث هی انه بعد موت الجسد لا یمکن للنفس الإنسانیة المجردة ان تتکثر؛ إذاً فلابد من القول بوحدة النفس الإنسانیة بعد الموت. وبما ان ابن رشد مسلم، ینبغی ان یعتقد بالکثرة العددیة لنفوس الإنسان فی المعاد. واذا اردنا نفی هذه النسبة عنه یمکن تقدیم الحل المناسب هنا، وهو اوّلاً: ان نأخذ بتلک القاعدة علی معناها الظاهری وهو ان الکثرة العددیة موجودة فی الانواع المادیة فقط، ولکن نقرّ أیضاً انه متمسّک بالکثرة العددیة للإنسان فی المعاد؛ وذلک لأنه یعتقد بالوجود النوعی للبدن الجسمانی ـ ولیس عین الجسم الدنیوی ـ بعد الموت. وثانیاً: بعض اقوال ابن رشد دالة علی انه غیر ملتزم بهذه القاعدة فی کل موضع وموطن أو انه یأخذ مفهوم المادة بمعنی عام ویحملها علی مطلق القابلیة، لا المادة الجسمانیة، من ذلک علی سبیل المثال انه یقبل الکثرة العددیة بین الاسباب العلیا علی اساس شرف المرتبة.

چکیده فارسی: یکی از سوال های اساسی در اندیشه پژوهشگران حوزه دین این است که آیا همه پیروان ادیان، اهل نجات هستند یا فقط عده ای خاص به نجات و رستگاری می رسند و مستضعفان ـ که جمعیت پرشماری از انسان ها را تشکیل می دهند ـ چه سرنوشتی در این زمینه خواهند داشت؟ منابع دینی و عالمان دین در این زمینه چه نظریاتی دارند؟ این مقاله به تبیین رابطه استضعاف دینی و نجات با مقایسه دیدگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری می پردازد. این دو متفکر علاوه بر اینکه به نجات سلبی مستضعفان معتقدند، به نجات ایجابی آنها، یعنی ورود مستضعفان به بهشت نیز باور دارند؛ البته علامه طباطبایی از راه شمول عفو الهی بر مستضعفان دینی و شهید مطهری از راه عدم کفر جحودی آنان و داشتن دین فطری به این نتیجه رسیده اند. چکیده عربی:من التساؤلات التی کثیراً ما تراود اذهان الباحثین فی مجال الدین هو هل جمیع أتباع الأدیان من أهل النجاة؟ أم الذین ینجون منهم ثلّة معیّنة؟ وما هو مصیر المستضعفین ـ الذین یشکلون اعداداً هائلة من بنی الإنسان فی یوم القیامة؟ وما هو رأی المصادر الدینیة وعلماء الدین فی هذا المجال؟ یتولی هذا البحث تبیین العلاقة بین الاستضعاف الدینی والنجاة من خلال المقارنة بین رأی العلاّمة محمد حسین الطباطبائی والشهید مرتضی المطهری. فهذان المفکران یعتقدان بالنجاة السلبیة للمستضعفین، بل حتی انهما یؤمنان بنجاتهم ایجابیاً؛ أی ان المستضعفین یدخلون الجنّة أیضاً. ونشیر طبعاً إلی ان العلاّمة الطباطبائی یری ان ذلک یأتی عن طریق شمول العفو الالهی للمستضعفین دینیاً، بینما یری الشهید المطهری ان نجاتهم تکون عن طریق عدم کفرهم الجحودی وما یکون علیه من دین الفطرة.