اندیشه نوین دینی
سال:1388 | دوره:5 | شماره:16 |تعداد مقالات:8

ایمان در اسلام، پاخ مثبت به وحی است. از این رو ارایه تحلیلی معناشناختی از آن ضرورت دارد. تحقیق حاضر به تحلیل انتقادی از تصور استاد مطهری درباره ایمان می پردازد. ایمان در نظر ایشان، هویت دوبعدی شناختاری و گرایشی است. ایشان از تحویلی نگری فاصله گرفته و به تعریف جامع نگر دست یافته اند. از آنجا که استاد، وحی را متعلق ایمان می شمارند، مفهوم سازی ایشان درباره «ایمان» از تصور ایشان از وحی کسب هویت می کند. به نظر ایشان، وحی هم شامل آگاهی های نظری و عملی خطاب به عقل بشر است و هم نوعی ارتباط با دل و روح بشری می باشد. شیوه استاد در دستیابی به این تعریف، از اعتقاد ایشان درباره مشکک بودن ایمان نشات می گیرد. در نزاع اخذ عمل در تعریف ایمان، ایشان مانند جمهور متکلمان شیعه، معتقد به رابطه مفهومی «ایمان» و «عمل» نیست؛ اما رابطه وجودی و نسبت آنها در عالم خارج را انکار نمی کند.

یکی از مهم ترین مسایلی که طرز تفکر حکما و متکلمان را با دگرگونی بنیادی روبرو ساخته، مساله اصالت وجود است که در حکمت متعالیه نیز با براهین محکم اثبات شده است.این نوشتار به بررسی اثبات ارتباط اصالت وجود و وحدت وجود می پردازد؛ چرا که اصالت وجود و وحدت وجود ملازم یکدیگرند.پرسش اساسی این است که با اثبات تلازم آنها، آیا توحید واجب الوجود اثبات می شود یا خیر؟ در پاسخ باید گفت یکی از راه های اثبات توحید حق تعالی، اثبات وحدت وجود و اصالت وجود است که در واقع اثبات وحدت همه هستی خواهد بود.

از نظر شیعه، اولی الامر منحصر در امامان معصوم و عترت پیامبر(ص) است. مشروعیت اطاعت از آنان به دلیل نصب و اطلاق این اطاعت نیز به دلیل عصمت ایشان است. تمام علمای اهل تسنن به جز فخر رازی، اولی الامر را معنای عام (بدون انحصار در افرادی خاص) با مصادیق متعدد می شناسند و برای مشروعیت اطاعت از آنان، قید «عدم معصیت» را لحاظ می کنند که این نظریه با چند اشکال مواجه است. فخر رازی اولی الامر را شورای اهل حل و عقد می داند و بر اطلاق اطاعت از ایشان تاکید می ورزد. وی عصمت شورای اهل حل و عقد را مبنای مشروعیت اطاعت مطلق از آنان بر می شمرد. دیدگاه فخر رازی نیز دارای اشکال های متعدد و نوعی تناقض است. او که همانند شیعه به عصمت اولی الامر معتقد است، بر دیدگاه شیعه مناقشه هایی دارد تا از رهگذر آنها از نظریه خود دفاع کند؛ لیکن این مناقشه ها تام نیست و قابل نقد و رفع است.

مساله ماهیت انسان از مباحث مهم فلسفی است که بیشتر اگزیستانسیالیست ها آن را نپذیرفته اند. سارتر از جمله این فیلسوفان است که برای نفی ماهیت انسان به دلایل متعددی تمسک جسته است. مهم ترین استدلال های وی عبارتند از: تعارض اختیار و آزادی کامل انسان با تعیین ماهیت انسانی و به تعبیری تلازم قبول ماهیت کلی یا جبر، صیرورت دائم انسان و ملازمه آن با نفی ماهیت و استدلال بر عدم وجود خدا برای تصور چنین طرحی.در این مقاله ابتدا هر یک از این استدلال ها تبیین و نقد شده و سپس با قطع نظر از این دلایل، به پیامدهای نظریه نفی ماهیت انسان اشاره شده است. در پایان نیز بیان شده که نظریه سارتر در این زمینه، علاوه بر فقدان انسجام درونی، از جهت عقلی نیز مطابق با واقع نمی باشد.

هم طرازی خودشناسی با خداشناسی در آموزه های دینی، نشان از جایگاه بس رفیع این پدیده شگفت انگیز در نظام خلقت دارد. اصل پیدایش انسان و چگونگی آن، ترکیب نفس و بدن، فنای بدن و بقای نفس و ... همواره جز دغدغه های فیلسوفان موحد و غیرموحد بوده که اهتمام فیلسوفان موحد به مساله نفس انسانی به دلیل اعتقاد به معاد دوچندان است. بیشتر اینان کوشیده اند با تدوین کتاب، رساله و مقاله، در حد توان بشری، حجاب از چیستی و هستی این معمای رازآلوده هستی برکشند. پژوهش حاضر با ارایه دیدگاه های ابن سینا و ملاصدرا درباره چگونگی حدوث نفس انسان کوشیده است در گزارشی تحلیلی- تطبیقی، دو دیدگاهی را که در دو سوی روحانیت و جسمانیت قرار دارند، بررسی، نقد کند و نکات قوت و ضعف آنها را در حد داشته علمی بیان کند. هر چند این دو فیلسوف بزرگ در بسیاری از مسایل نفس، چون تجرد، ماندگاری و ... اتفاق نظر دارند، به دلیل گستردگی مباحث نفس، موارد اختلاف آنان نیز فراوان است و بن مایه های اصلی اختلاف نیز برخاسته از مبانی فلسفی آنان است. تعریف نفس، بیان چگونگی حدوث آن از منظر هر دو فیلسوف، دلایل پنج گانه ابن سینا بر حدوث نفس و نقدهای ده گانه ملاصدرا از مباحث مقاله است.

کانت یکی از مهم ترین فیلسوفان تحول آفرین در غرب است. او با نگارش کتاب نقد عقل محض، محدودیت های تفکر عقلانی را بیان کرد و با این کار، ضمن منضبط نشان دادن عقل، مبناگروی را که مدنی بر تفکر فلسفی غرب حاکم بود، خدشه دار ساخت.او بین رای، باور و معرفت فرق می گذارد و معرفت را حاصل اطلاق مقولات بر پدیدارها می داند. کانت با انضباط عقل به این نتیجه می رسد که عقل نمی تواند در برخی از حوزه ها دخالت کند. یکی از این موارد، مساله وجود خداست. او بر این باور است که عقل انسانی نمی تواند وجود خدا را اثبات کند؛ البته او در حوزه عقل عملی از طریق خاصی وجود خدا را اثبات می کند. ما در این مقاله برآنیم تا این ادعای کانت را که «عقل نظری نمی تواند وجود خدا اثبات کند» را بررسی و نقد کنیم. مدعای اصلی ما آن است که برخلاف ادعای کانت، خود او در عقل محض، محتاج پذیرش خدای استعلایی است.

بدون التفات به وجود، هیچ گاه نمی توان به نظریه قابل دفاع و معقولی برای معناداری زندگی دست یافت. از آنجا که در فلسفه اسلامی و غرب، صدرا و هیدگر کانون تفلسف خود را وجود قرار داده اند، این تحقیق فرض یاد شده خود را در حوزه تفکر این دو فیلسوف بررسی کرده است. از سوی دیگر، در بیشتر قرن بیستم، ایده رایج در حوزه معناداری، نظریه شخص گرایی بوده است و امروزه نیز نظریه پردازان معناداری، عین گرا هستند. بنابراین پیش از استنطاق از دو فلسفه صدرا و هیدگر، به این دو گرایش غالب نظر شده است تا مشخص شود بی التفاتی به وجود در حوزه نظریه پردازی معناداری، در یک تجربه بیش از یکصد ساله چه پیامدهایی داشته است و با تبیین ضرورت التفات به وجود به حکم تجربه، راه برای تامل در حکمت متعالیه صدرا و اندیشه های هیدگر در این زمینه هموارتر گردد. دغدغه این دو فیلسوف دقیقا همان چیزی است که نظریه های طبیعت گرا از آن غفلت کرده اند؛ یعنی التفات هستی، نسبت انسان با آن، امکانات وجودی انسان بر مبنای التفات به هستی و رابطه فعلیت امکانات انسانی با معناداری زندگی او.