دانش سیاسی
سال:1389 | دوره:6 | شماره:1 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:7

رابطه میان اخلاق و منفعت در روابط بین الملل کدام است و چه موانعی بر سر راه اخلاقی شدن روابط بین الملل وجود دارد؟ مقاله حاضر در پاسخ به این سوال این نظریه را طرح و نقد می کند که نسبت میان اخلاق و منفعت در روابط بین الملل از جنس تعارض و تقابل است. نویسنده در طول مقاله می کوشد تا جوانب مختلف نسبت میان این دو و پیامدهای دو رویکرد اخلاق محور و منفعت محور در روابط بین الملل را در یک مطالعه تطبیقی بررسی کند. این مقاله همچنین تلاش خواهد کرد تا با ارایه مصادیق و مثال های عینی در نظام بین الملل معاصر چالش ها و موانع سر راه شکل گیری روابط بین الملل مبتنی بر اخلاق را تجزیه و تحلیل کند. هدف از این تحلیل، شناسایی و معرفی زمینه هایی است که باید در نظریه های اخلاق محور مورد توجه قرار گیرند. این تحقیق نشان می دهد که چگونه اتخاذ رویکردی منفعت محور در روابط بین الملل به تدریج به کمرنگ شدن و رخت بربستن اخلاق از تعاملات بین المللی منجر شده و نتایجی فاجعه بار برای سرنوشت انسان ها رقم زده است.

پس از جنگ سرد نگرش خاصی در مورد امنیت بین المللی، تهدیدات و تدابیر مربوط به آن در بین کشورهای غربی-اروپایی و آریکایی-شکل گرفت. چارچوب شناختی مزبور مبتنی بر نگرش غرب به برنامه هسته ای ایران است. در این پژوهش، پرسش کلیدی آن است که نگرش امنیتی غرب به تهدیدات امنیت بین المللی بعد از جنگ سرد تحت تاثیر چه عوامل مهمی شکل گرفته است؟ فهم چرایی رفتار خاص غرب در رویکرد امنیتی خود نسبت به برنامه هسته ای ایران، این پژوهش را با مسایلی روبه رو می کند که در پاسخ به آن ها با تلفیقی از نظریات روابط بین الملل در حوزه های رئالیستی و سازه انگاری می توان امکان شناخت نظام نگرشی غرب در مورد امنیت بین المللی و موضوع هسته ای را فراهم کرد. در چارچوب این نگرش، برنامه هسته ای ایران در پیوند با چالش های نوین امنیت بین المللی برای غرب قرار می گیرد. بدون فهم نظام شناختی غرب در زمینه امنیت بین الملل، درک رفتار مجموعه کشورهای غربی در پرونده هسته ای ایران امکان ندارد. در این چارچوب ترکیبی، هم ساختار سیاست و قدرت بین المللی و هم نگرش نخبگان به صورت توامان باید مد نظر قرار گیرد. با بررسی نظام شناختی غرب در قالب مدل تلفیقی می توان از یک سو، علت اصلی تاکید غرب بر عوامل خارجی دستیابی ایران به فناوری هسته ای را دریافت و از سوی دیگر، با توجه به ساختارهای غیرمادی و هنجاری، ریشه امنیت و ناامنی در نحوه تفکر غرب نسبت به برنامه هسته ای ایران را مطالعه کرد. در نهایت، بر مبنای جایگاه ویژه ای که ایران در سیاست های امنیتی غرب پیدا می کند، موضوع هسته ای ایران نمی تواند از موضوع کلی این کشور در رویکردهای امنیتی غرب جدایی پذیر باشد و موضع گیری منفی بازیگران غربی در قبال مساله هسته ای ایران خارج از استراتژی های کلان غرب در نگاه به امنیت بین الملل و تغییرات ایجادشده در مفهوم تهدیدات نیست.

مقاله حاضر با تمرکز بر محور رابطه دین و دولت به شکل عام، و دین و سیاست به شکل خاص بر آن است تا نشان دهد که سیر فلسفه سیاسی در غرب در دوره جدید، که این مقاله نقطه آغاز آن را تفکر سیاسی هابز و لاک می داند، با تحولی مواجه شده است که به لحاظ ماهوی با آنچه که قبل از آن به فلسفه قدیم یاد می شود، متفاوت است. به عبارت دیگر، این مقاله نشان می دهد که تقسیم فلسفه کلاسیک غرب صرفا جنبه تاریخی نداشته است بلکه با قرائتی که در فلسفه جدید از آزادی و تعیین رابطه دین و سیاست ارایه می شود، دولت مدرن در غرب به لحاظ جوهری از جریان تفکر سیاسی و شیوه اجرای آن از اساس، متفاوت می شود. لذا به نظر می رسد که سیر آزادیخواهی که به لیبرالیسم منتهی می شود، نه تنها مختصات آزادی بلکه مدرنیته و سکولاریسم را نیز در درون خود جا داده است. این مقاله برای نشان دادن این اتصال در لیبرالیسم غرب، با مراجعه به آرای دو متفکر کلاسیک این حوزه، یعنی هابز و لاک، تلاش می کند تا لیبرالیسم غربی را با دو ستون اصلی آن، یعنی سکولاریسم و تجدد غربی تبیین کند.

در منابع روایی اهل تسنن و شیعه روایات فراوانی در باب فضایل و یا احیانا ذم برخی شهرها و سرزمین ها وارد شده است چنان که در برخی جوامع حدیثی، باب یا ابوابی به ذکر این روایات اختصاص داده شده و یا درباره این احادیث تالیف مستقل صورت گرفته است. در این میان، این نکته قابل توجه است که به تصریح حدیث شناسان فریقین، شمار زیادی از این روایات مجعول است. گذشته از انگیزه های مذهبی، یکی از مهم ترین علل جعل این گونه روایات، انگیزه های سیاسی است. مقاله حاضر با اتخاذ روش توصیفی تحلیلی و با ارایه شواهد عینی، به بیان انگیزه های گوناگون سیاسی در جعل روایات مدح و ذم بلاد می پردازد. برای این منظور نویسنده ضمن اشاره به الگوی تحلیلی مبتنی بر رابطه «حدیث-قدرت» که ریشه در نفوذ معنوی احادیث در مخاطبان و انگیزش عملی آن ها دارد، سعی نموده نشان دهد که چگونه پاره ای از حاکمان بنی امیه یا بنی عباس از این مزیت استفاده کرده و با جعل احادیث، اهداف سیاسی شان را دنبال نموده اند.

پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی، وظایف جدیدی را متوجه نظام علمی کشور، اعم از حوزه و دانشگاه، کرد. آنچه در چند سال اخیر، با عنوان اسلامی سازی و بومی سازی علوم انسانی از آن یاد می شود، در زمره همین مسایل است. در حوزه دانش سیاسی نیز انتظار تحولاتی جدی و اساسی می رود؛ از آن جهت که مبنای نظم در اسلام فقه است، «فقه سیاسی» به عنوان یکی از رشته های ضروری در حوزه دانش سیاسی مطرح می شود. یکی از موانعی که بر سر راه تاسیس این رشته وجود دارد، تصورات ناقص و نادرست نسبت به مسایل مورد بحث در آن است. غالباً تصور می کنند «فقه سیاسی» مباحث زیادی ندارد و تمام مسایل آن در محدوده بحث «ولایت فقیه» قابل جمع بندی است، در حالی که این نگاه از بنیان نادرست است.در این مقاله فقه سیاسی به عنوان دانشی که عهده دار تطبیق و هماهنگی واقعیت های متغیر زندگی اجتماعی و سیاسی با نصوص دینی است، مورد توجه قرار گرفته و مسایل آن با دو رهیافت توصیفی و تجویزی بررسی شده است. در بخش توصیفی مباحث فقه سیاسی در آثار برخی از فقهای اهل سنت و شیعه گزارش شده و در بخش تجویزی، با در نظر گرفتن انتظارات کنونی از فقه سیاسی فهرستی از مباحث و مسایلی که در این رشته علمی باید بحث شود و در وضعیت فعلی زمینه لازم برای تاسیس چنین رشته ای را فراهم می سازد، آمده است.

دولت ها برای تداوم حیات سیاسی خود و بالندگی آن، به ابزارهای قدرت متوسل می شوند و تلاش می کنند تا با افزایش قدرت ملی، امنیت و منافع ملی خود را تضمین کنند. یکی از راه های کسب قدرت و افزایش آن، همگرایی و ایجاد نهادهای فراملی در سطح یک منطقه است. این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، تجارب همگرایی در جهان اسلام را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده نشان دهد که اگرچه اتحادیه اروپا در سایه نظریه های همگرایی موفق گردیده تا به غالب اهداف خود دست یابد، اما کشورهای اسلامی تاکنون نتوانسته اند گام موثری در مسیر همگرایی بردارند. در واقع، از زمان استقرار سیستم دولت-ملت در سرزمین های اسلامی، طرح های مختلفی برای همگرایی ارایه گردیده که در عمل، برخی به شکست انجامیده و برخی دیگر، به امید موفقیت های آینده به فعالیت خود ادامه داده اند. این ناکامی به دلیل شرایط متفاوتی است که در کشورهای اسلامی حاکم است. در واقع، موانع بزرگی چون استبداد داخلی، اختلافات سیاسی، ملی گرایی افراطی، بی ثباتی سیاسی، رقابت های منطقه ای، استعمار و صهیونیسم بر سر راه همگرایی جهان اسلام وجود دارد که بسیاری از آن ها در جوامع آزاد غرب مشاهده نمی شود. در این میان، استبداد داخلی و سلطه استعمار از مهم ترین عوامل اخلال در روند همگرایی جهان اسلام محسوب می شوند، عواملی که خود زمینه ساز بروز و تقویت سایر موانع همگرایی در میان کشورهای اسلامی هستند. نتیجه اینکه اتکای صرف بر نظریه های رایج همگرایی برای تحقق این هدف در میان کشورهای اسلامی کافی به نظر نمی رسد. در واقع، جوامع اسلامی نیازمند الگویی اند که بتواند موانع یادشده را با قدرت از سر راه آن ها بردارد. این الگو جزء در سایه نظریه اسلام فراهم نمی گردد. اسلام فراتر از نظریه های معمول همگرایی و به عنوان بزرگ ترین عامل پیوند دهنده میان مسلمانان می تواند با حذف عوامل تفرقه، جهان اسلام را در مسیر وحدت و همگرایی قرار دهد.

این مقاله پس از بررسی تعاریف و برداشت های مهم از بنیادگرایی اسلامی در ادبیات معاصر جامعه شناسی دین، با اتخاذ رویکردی جامعه شناختی و با روش توصیفی-تحلیلی به نقش اساسی تغییرات اجتماعی حاصل از برخورد جامعه مسلمان با پدیده مدرنیته و مدرنیزاسیون می پردازد. بر اساس دیدگاه و فرضیه انتخاب شده در این مقاله، پیامدهای مدرنیته در جوامع اسلامی یکی از اصلی ترین عوامل بروز بنیادگرایی بوده است. عوامل فرعی دیگری نیز در پیوند با ایفای نقش مدرنیته بررسی شده است که مهم ترین آن ها عبارت است از: عصبیت قومی و عربی، نبود مردم سالاری، نبود تحصیلات متعارف دینی و برخی رویدادهای منجر به بازگشت دین در کشورهای مختلف اسلامی. مقاله سپس به زمینه های کنونی موجود در جهان اسلام برای بنیادگرایی اشاره دارد و تداوم چنین گرایشاتی را بر پایه داده های تاریخی پیش بینی می کند.