اخلاق و تاریخ پزشکی ایران
سال:1390 | دوره:4 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

طی دهه های اخیر شاهد گسترش روزافزون رشته های دانشگاهی مرتبط با موضوع اخلاق زیستی در دانشگاه های جهان و ایران بوده ایم. تربیت متخصصان اخلاق، در حال حاضر، برای بسیاری از دانشگاه ها و مراکز علمی پژوهشی یک اولویت اساسی محسوب می شود. با توجه به نیاز روزافزون به دانش آموختگان این حوزه، برخی دانشگاه های معتبر جهان اقدام به برپایی دوره های آموزش در سطوح کارشناسی ارشد به صورت مجازی نموده اند. جست وجوی برخی از این مراکز دانشگاهی و بررسی مشخصات کلی این دوره ها طی این مطالعه صورت گرفته است.چندین دانشگاه در کشور آمریکا، دانشگاه ملی استرالیا و دانشگاه منچستر انگلستان از جمله مراکزی هستند که به عنوان ارایه کنندگان دوره های مجازی کارشناسی ارشد اخلاق زیستی در این مقاله مورد اشاره قرار گرفته اند. در نهایت، یک برنامه ی درسی پیشنهادی برای دوره ی مجازی کارشناسی ارشد اخلاق زیستی در کشور ارایه می گردد.باید اذعان نمود که آموزش مجازی، به عنوان ابزار مناسبی جهت انتقال دانش و تجربه در عصر فناوری اطلاعات، در حوزه ی اخلاق زیستی نیز همانند بسیاری دیگر از رشته های دانشگاهی می تواند تحول آفرین باشد.

امروزه استفاده از سلول های بنیادی، افق تازه ای در علم پزشکی و درمان امراض صعب العلاج باز کرده است. اما تولید و استفاده درمانی و پژوهشی از سلول های بنیادی، با مسیئل اخلاقی زیادی چون: باروری و سقط جنین عمدی جهت تولید سلول های بنیادی، استفاده ابزاری از انسان و پایمال شدن شان و احترام رویان انسان، سودجویی های مالی احتمالی، ودیعه بودن جسم انسان، معضلات اخلاقی مرتبط با همانندسازی به عنوان روشی جهت تولید سلول بنیادی، استثمار زنان جهت دریافت تخمک بیش تر، درمان های بی مورد و اضافی با سلول بنیادی جهت سود جویی های تجاری و پایمال شدن حقوق بیماران تحت تبلیغات واهی مرتبط با درمان با سلول بنیادی، همراه است. لذا، تدوین راهنمای اخلاقی متناسب با فرهنگ و باورهای دینی در کشور جهت ارتقاء اخلاقی فعالیت های پژوهشی و درمانی پزشکان و پژوهشگران دراستفاده از این سلول ها، مدنظر قرار گرفت.در این مطالعه، ابتدا با استفاده از منابع اینترنتی، ضمن گردآوری و ترجمه راهنماهای اخلاقی معتبرجهانی پیرامون درمان و پژوهش با سلول های بنیادی، اصول اخلاقی مشترک آن ها استخراج گردید. سپس با مطالعه منابع دینی و فقهی، مضامین مرتبط با این اصول جست وجو و نهایتا پیش نویس اولیه راهنمای اخلاقی ملی در درمان و پژوهش با سلول بنیادی با در نظر گرفتن فرهنگ اسلامی - ایرانی تدوین شد. سپس متن پیش نویس طی چند مرحله نظرخواهی از اساتید و صاحب نظران و بحث متمرکز گروهی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و اصلاحات لازم اعمال گردید. با اتمام مطالعه، راهنمای اخلاقی پیشنهادی در دو بخش عمومی و اختصاصی تهیه شد. راهنمای عمومی شامل منابع جایگزین رویان انسان جهت تهیه سلول بنیادی جنینی و راهنمای اختصاصی شامل دو بخش: راهنمای اخلاقی در پژوهش های سلول بنیادی و راهنمای اخلاقی در درمان با سلول بنیادی می باشد. لازم است راهنمای پیشنهادی جهت تایید نهایی در شورای سیاست گذاری وزارت بهداشت - درمان و آموزش پزشکی مورد بررسی قرار گیرد.با توجه به اهمیت استفاده از سلول های بنیادی در پژوهش و درمان، وجود راهنمای اخلاقی متناسب با فرهنگ بومی بسیار ضروری است. لذا لازم است مسایل اخلاقی مطرح، طی کارگاه های آموزشی برای اعضای کمیته های اخلاق، پژوهشگران و درمان گران تبیین شوند. راهنمای اخلاقی نیز باید به صورت دوره ای مورد بازنگری و تجدید نظر قرار گیرد.

مرگ مغزی از موضوعات مبتلا به در جامعه ما می باشد و ممکن است با مفاهیم دیگری چون کما و بعضی موقعیت های زیستی شبیه مرگ اشتباه شود. جهت بررسی وضعیت حقوقی فرد مبتلا به مرگ مغزی لازم است احراز کنیم که فرد مبتلا به مرگ مغزی مرده است یا زنده؟ و شرایط مرگ بیولوژیک بر وی صدق می کند یا خیر؟ یا به معنای دقیق تر احکام فقهی مترتب بر فرد میت بر وی هم جاری می شود یا خیر؟ سوالاتی چند پیرامون موضوع مطرح است که بر اهمیت موضوع هم از نقطه نظر فقهی و هم حقوقی می افزاید و جواب به تمام این سوالات باز می گردد به تعریفی که از مرگ مغزی داریم، و این که آیا مرگ مغزی را مصداق جداشدن روح از جسم می دانیم یا خیر؟تحقیقات بسیاری پیرامون موضوع شده است، و حتی در حقوق بسیاری از کشورها و ادیان از جمله مسیحیت و یهود سال هاست مطرح و رفع ابهام شده است ولی در ایران هنوز فرد مبتلا به مرگ مغزی را زنده می پندارند، که جای دارد مانند بسیاری از کشورهای مترقی از لحاظ پزشکی (انگلیس، آلمان، فرانسه و آمریکا)، مرگ مغزی را مرگ قطعی و آن را در کشور قانونی نمایند. نگارنده سعی در بررسی موضوع از منظر فقه و حقوق و رفع ابهام از آن داشته است.

در یکی از قدیمی ترین قوانین - قانون حمورابی - که در حوزه پزشکی وجود دارد در مورد وظایف و مسوولیت های پزشک سخن رانده، و در برابر سهل انگاری های وی مجازات های سنگینی در نظر گرفته است. البته در کتب دینی بر طبق ضرورت به این مهم پرداخته شده است. در این میان اوستا به پزشک و وظایفی که بر عهده دارد توجه خاص داشته به گونه ای که یکی از منابع الهام قوانین پزشکی آن زمان بوده است. در آن جا بیان شده که طبیب از طبقه روحانی انتخاب می گشته، و جراح باید سه مرتبه بر روی غیرزرتشتی مومن به اهورا مزدا عمل نماید، اگر این سه عمل توفیق نیافت دیگر حق جراحی و درمان ندارد. اما اگر کامیاب گردید می تواند بدون ترس بر روی پیروان اهورامزدا عمل جراحی نماید. در این مقاله برآن هستیم تا با واکاوی متون کهن ایرانی، به بیان قوانین و مسایل اخلاقی که در آن زمان برای پزشک رایج بوده و حقوق و تکالیف وی بپردازیم.

همسان سازی به ویژه همسان سازی انسانی، جدیدترین فناوری عصر حاضر است که به «بحث قرن» معروف شده است. این تکنیک از زمان ظهور به علت مسایل اخلاقی آن دلمشغولی های فراوانی را در سراسر دنیا برای صاحبان اندیشه ایجاد کرده است. صدمات فیزیکی حاصل از دستکاری تخمدان زنان، هسته و جنین، امکان آسیب های روحی و روانی، بیماری های ناعلاج و پیری زودرس، نگرانی های موجود در این رابطه است که ضرورت تحقیق و پژوهش را ایجاب می کند. برای رسیدن به مبنای دقیق فلسفی جهت رفع نگرانی های موجود و پایان دادن به نزاع مابین دانشمندان علوم طبیعی و علوم انسانی در مورد این فناوری، لازم است که با نگاه عمیق و فلسفی انسان را مورد پژوهش و تحقیق بیش تری قرار داد.در نگارش حاضر با عنوان «فناوری همسان سازی انسانی با نگاه به مبانی انسان شناختی کانت»، ابتدا آرا و اندیشه های فلسفی کانت درباره انسان مورد بررسی قرار گرفته است، به تحلیل آرا و اندیشه های انسان شناختی او پرداختیم، سپس با توجه به این که در اندیشه کانت انسان از عقل، اختیار و خود قانون مندی برخوردار است هم چنین از جایگاه والای کرامت انسانی و غایت فی نفسه نیز برخوردار می شود، بنابراین نتیجه گرفتیم که فناوری همسان سازی انسانی با مبانی انسان شناختی کانت تعارض پیدا می کند و همین طور بر اساس انسان شناختی کانت فناوری همسان سازی انسانی اعم از درمانی و تولیدمثلی را باید ممنوع اعلام کرد.

گزارش خطاهای حرفه ای برای ارتقای امنیت بیمار نه تنها در بیمارستان که در مراکز سرپایی مراقبت نیز امری اساسی و یک فعالیت ضروری محسوب می گردد. متاسفانه، پرستاران نیز مانند بسیاری از پرسنل تیم پزشکی بیش تر اشتباهات و خطاهای کاری خود را گزارش نمی کنند. هدف مطالعه حاضر تبیین عوامل مرتبط با گزارش خطاهای پرستاری از طریق کشف تجربیات پرستاران بالینی و مدیران پرستاری در خصوص این موضوع بود.این پژوهش مطالعه ای کیفی است که با مشارکت 115 پرستار شاغل در بیمارستان ها و درمانگاه های تخصصی دانشگاه های علوم پزشکی تهران و شیراز انجام پذیرفته است. اطلاعات به کمک بحث گروهی نیمه سازمان یافته در 17 جلسه جمع آوری و سپس بر اساس رویکرد تحلیل محتوای قراردادی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. طبقات اصلی پدیدار شده در این مطالعه عبارت بودند از: الف) نگرش کلی پرستاران نسبت به خطاهای کاری، ب) موانع گزارش خطاهای پرستاری و ج) انگیزاننده های گزارش خطا.گزارش خطاها، اطلاعات فوق العاده گران بهایی را برای پیشگیری از بروز خطا های بعدی و ارتقاء ایمنی بیماران فراهم می نماید. در مجموع، با توجه به موانع و انگیزاننده های گزارش خطاهای پرستاری لازم است که قوانین و مقرراتی در این زمینه وضع شود و در آن قوانین نحوه گزارش دهی خطا و عناصر تشکیل دهنده آن از جمله خود خطا به طور واضح تعریف و تعیین گردند.

نظریه پردازان، تفاوت اتانازی فعال و غیرفعال را چنین تبیین می کنند که در اولی یک بیمار لاعلاج، با رنج زیاد، و بدون امید به بهبودی را می کشیم و در دومی می گذاریم که بمیرد. هدف پژوهش پیش رو عبارت بود از بررسی پاسخ به یک معمای اخلاقی که در آن، می توان تفاوت مفاهیم زیربنایی دو نوع اتانازی را به آزمون گذاشت. بررسی ویژگی های فردی در رابطه با این قضاوت اخلاقی هدف دیگر پژوهش بود. 105 دانشجو علاوه بر مطالعه سناریوی واگن و پاسخ به پرسش های مرتبط با آن، به شش گویه مقیاس خود ارزیابی معنویت، و بیست گویه مقیاس کوتاه پنج عامل بزرگ شخصیت پاسخ دادند. یافته ها نشان داد 83.8 درصد پاسخ دهندگان کشتن یک نفر برای نجات جان پنج نفر را غیر اخلاقی می دانند. بررسی نقش جنسیت، دینداری، و شخصیت پاسخ دهندگان در رابطه با معمای واگن تفاوت معنی داری به دست نداد (P>0.05). با این حال، تجربه پذیری رابطه بسیار نزدیکی به سطح معنی داری داشت (r=0.19, P=0.056). بنابر یافته های پژوهش حاضر تفاوت کشتن و اجازه مردن دادن برای اکثر افراد روشن است و بر مبنای آن، حتی در جایی که منفعت بیش تری به دست آید کشتن را ترجیح نمی دهند. پاسخ به معمای واگن متاثر از ویژگی های فردی نبود، با این حال مولفه شخصیتی تجربه پذیری به عنوان عامل احتمالی موافقت با اتانازی فعال پیشنهاد شد.

تصمیم گیری توسط فرد جایگزین در بیماران فاقد اهلیت بر اساس اصل اخلاقی «احترام به خودمختاری» بنا نهاده شده است. با افزایش خدمات سلامت پیشرفته نیاز به تصمیم گیری در مورد بیماران فاقد اهلیت در ارایه این خدمات بیش تر گردیده و معمولا تیم درمانی بدون اطلاع از ترجیح بیمار از یکی از اعضا خانواده میخواهند تا به جای بیمار تصمیم گیری کند. این مطالعه جهت بررسی خواست و ترجیح بیماران در مورد فرد تصمیم گیرنده جایگزین و عوامل موثر در این ترجیح اجرا شد.مطالعه از نوع بررسی مقطعی (cross sectional) بوده و نمونه ها به صورت تصادفی از مراجعین بالای 18 سال (83 -18 سال) به درمانگاه چشم بیمارستان فارابی تهران انتخاب شدند. پرسش نامه ها به صورت مصاحبه ای تکمیل گردید.با 200 نفر بیمار مصاحبه شد که در سنین 83-18 سال قرار داشتند 52 درصد (105 نفر) مرد و 73 درصد (77 نفر) متاهل بودند. همسر در میان متاهلین تنها در 51 درصد موارد به عنوان تصمیم گیرنده جایگزین انتخاب شد. در میان مجردان بیش ترین فرد جایگزین به عنوان تصمیم گیرنده در پسران، پدر بود که در 36 درصد (9 نفر) موارد انتخاب شد در حالی که تنها 5.6 درصد از دختران (1 نفر) پدر را انتخاب کردند و بیش ترین فراوانی انتخاب در دختران مجرد مربوط به انتخاب دیگران 33.3 درصد (6 نفر) بود.اکثر بیماران (93.5 درصد) تمایل داشتند در زمان بستری از آن ها در مورد فرد تصمیم گیرنده جایگزین سوال شود.یافته های این مطالعه نشان می دهد که کسانی که اغلب به عنوان تصمیم گیرنده جایگزین در تصمیمات درمانی بیمار مورد مشورت قرار می گیرند، تفاوت قابل توجهی با کسانی که بیماران به عنوان فرد تصمیم گیرنده جایگزین انتخاب میکنند دارند. پیشنهاد می شود انتخاب فرد تصمیم گیرنده جایگزین به خود بیماران در زمان هوشیاری شان سپرده شود.