مرتع
سال:1386 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:11

شناخت کارکرد یک اکوسیستم طبیعی نیاز به آگاهی از مشخصه ها و معرف های خاکی و گیاهی دارد که بتوان به توانمندی و پتانسیل آن اکوسیستم پی برد. هدف از انجام این تحقیق، تعیین بعضی از معرفهای گیاهی و خاکی اراضی دشتی شور و قلیایی مراتع گمیشان واقع در استان گلستان است. در این بررسی، با استفاده از روش تجزیه و تحلیل کارکرد اکوسیستم طبیعی (LFA) پتانسیل و توانمندی بالقوه اراضی مرتعی چشم اندازهای داخل و خارج قرق گمیشان که معرف اراضی شور دشت آق قلا است، مورد ارزیابی قرار گرفت. اندازه طول و عرض قطعات اکولوژیک با فرم های رویشی علف گندمی، بوته ایها، بوته- علف گندمی، لاشبرگ و قطعه های خاک لخت بین این نواحی اکولوژیک و همچنین تعداد آنها و پارامترهای یازده گانه سطح خاک بر روی سه ترانسکت 50 متری در جهت باد غالب منطقه ثبت گردید. با استفاده از روش نقطه مرکز یک چهارم (PCQ) تراکم، سطح و حجم پوشش گیاهی دو فرم رویشی علف گندمی و بوته در دو محدوده مذکور اندازه گیری شد. دو منطقه از نظر شاخص پایداری قطعه اکولوژیک لاشبرگ و نفوذپذیری بوته علف گندمی و لاشبرگ از تفاوت معنی داری برخوردارند. همچنین پایداری، نفوذپذیری و چرخه عناصر غذایی خاک لخت منطقه قرق در مقایسه با خارج قرق از وضعیت بهتری برخوردار بوده و تفاوت معنی دار نشان می دهد. سایر مشخصه ها (پایداری) در قطعات اکولوژیک علف گندمی و بوته علف گندمی، (نفوذ پذیری) در قطعات علف گندمی و (چرخه عناصر غذایی) در قطعات علف گندمی، بوته علف گندمی و لاشبرگ در دو چشم انداز تفاوت معنی داری را نشان ندادند. مهمترین معرف اکولوژیکی چشم اندازهای داخل قرق را می توان فرم رویشی علف گندمی و بوته علف گندمی و در مورد چشم اندازهای خارج قرق، فرم رویشی بوته دانست.

جوامع گیاهی نیز همانند اعضای تشکیل شده خود مستقل از شرایط خاکی، خرد اقلیم و زیستی نیستند. از طرفی یکی از عوامل مهم و موثر بر پراکنش پوشش گیاهی بخصوص در مناطق شور خصوصیات خاک می باشد. بدین منظور مطالعه ای در مراتع شور قرخلار مرند در استان آذربایجان شرقی انجام گردید. جهت انجام این مطالعه جوامع گیاهی شاخص در منطقه مذکور انتخاب شد. سپس در مناطق معرف هر جامعه به نمونه برداری از پوشش گیاهی و خاک اقدام گردید. روش نمونه برداری تصادفی- سیستماتیک انتخاب شد، تعداد 10 عدد ترانسکت 50 متری به فواصل 100 متر از یکدیگر در هر یک از جوامع گیاهی انداخته شد. در هر ترانسکت لیست گونه ها، درصد پوشش و تراکم گونه ها ثبت شد. همچنین در هر جامعه گیاهی پروفیلی به عمق 60 سانتی متر در طول هر ترانسکت حفر و از اعماق 0-20، 20-40 و 40-60 از خاک نمونه برداری شد. از خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک بافت، رطوبت، اسیدیته، هدایت الکتریکی، یون سدیم، نسبت سدیم قابل تبادل، مجموع یونهای منیزیم و کلسیم و درصد املاح محلول اندازه گیری و محاسبه گردید. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از رگرسیونهای چند گانه استفاده شد. نتایج نشان داد که آنالیز رگرسیون به خوبی ویژگی کلی رویشگاه هر گونه را از لحاظ عوامل خاکی مورد بررسی، تفکیک و ارتباط آنها را مشخص می کند. همچنین نتایج نشان دهنده وجود همبستگی معنی دار بین تغییر تراکم و درصد پوشش گونه ها با شیب تغییرات پارامترها است. به طور کلی، واکنش گونه ها به عوامل خاکی در این تحقیق، می تواند به عنوان مولفه مهم در گسترش و استقرار این گونه ها برای مناطق شور مشابه مورد توجه قرار گیرد. مهمترین خصوصیات خاکی موثر در پراکنش و تفکیک جوامع گیاهی منطقه مورد مطالعه میزان یون سدیم، درصد املاح محلول، هدایت الکتریکی و نسبت سدیم جذبی می باشد.

از پیامدهای تخریب مراتع ایران که احیاء و اصلاح آن را با مشکل مواجه می نماید، کاهش و حذف فیزیکی گونه های گیاهی مورد توجه دام است. زیرا جمعیت و حضور زیاد دام مجال رویش و بذردهی را از این گونه ها سلب می نماید. در این شرایط نیز در مناطقی از مرتع که بهر دلیلی از چرای دام در امان مانده اند (مناطق امن)، حضور تعدادی از گیاهان بومی ناپدید شده و کاهش یافته را می توان انتظار داشت. این آشیان های بوم شناختی، روزنه امیدی برای مرتعداران در جهت شناسایی گونه های سازگار با شرایط منطقه، بذرگیری و اتخاذ سیستم چرایی متناسب، برای اعاده پوشش گیاهی است. با این نگرش، فراوانی نسبی وتنوع گیاهان مراتع طالقان، به منظور یافتن مکانهای در بردارنده این گیاهان مورد مطالعه قرار گرفت. برنامه ریزی جهت تعیین الویت (شایستگی) مکان ها، بر اساس معیار برخورداری از گیاهان مورد توجه دام (گونه های مرغوب)، به روش فائو با بکارگیری سیستم های اطلاعات جغرافیایی در مقیاس 1.50000 به عمل آمد. با این دستاورد مکان های در بردارنده گیاهان حذف و یا کاهش یافته مرتع، به کمک GIS، تعیین و مدل ذخیره گاه های گیاهان مرغوب طراحی شد. نتایج بدست آمده نشان داد که 17 گونه از گیاهان سازگار با شرایط اقلیمی- بوم شناختی که به شدت کاهش یافته و یا در شرف حذف فیزیکی هستند، فقط در مناطق امن یا پناهگاه ها یافت می شوند. وسعت این مناطق، بر اساس نقشه مکان یابی ذخیرگاه ها، حدود 3185.88 هکتار (8.4) درصد از سطح کل منطقه بدست آمد که اصطلاحا طبقه با شایستگی بالا (S1) (برای حفاظت، بذرگیری و بذرافشانی) نامیده شد. همچنین نتایج بررسی نشان داد 7527.8 هکتار (19.8 درصد) با شایستگی متوسط (S2) و 13472.92 هکتار (35.5 درصد) در طبقه با شایستگی پایین (S3) و 13790.52 هکتار (36.3 درصد) فاقد شایستگی (N) از نظر دارا بودن گیاهان مورد توجه دام قرار دارند. 71.8 درصد (27263.44 هکتار) از مراتع قادر به خودسازی نبوده شدیدا وابسته به بذر گیاهان مناطق S1 و S2 تشخیص داده شد.

این تحقیق به مطالعه پوشش گیاهی مراتع منطقه استپی استان فارس با توجه به خصوصیات خاکی و پستی و بلندی با بهره گیری از روشهای رسته بندی و طبقه بندی می پردازد. در این راستا یک سایت مرتعی در دشت آباده فارس به وسعت 27295.4 هکتار انتخاب و برای تعیین گروه های اکولوژیک گیاهی، در شیب ارتفاعی 1900 تا 2400 متری اندازه گیری تراکم و وفور در 268 پلات 1 متر مربعی در امتداد 4 ترانسکت 300 متر طولی و 8 ترانسکت 100 متر عرضی در طبقات ارتفاعی 100 متری انجام شد. با استفاده از شاخص تشابه سورن سون و نقشه شکل زمین تهیه شده در محیط ILWIS، تعداد 106 پروفیل جهت نمونه برداری خاک انتخاب و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک نظیر ساختمان، بافت، کربن آلی، K، P، N، pH، EC، آهک، گچ و درصد رطوبت وزنی و عوامل فیزیوگرافی شامل ارتفاع، شیب و جهت اندازه گیری شد. نتایج حاصل از کاربرد دو روش رسته بندی DCA و CCA و طبقه بندی TWINSPAN منجر به معرفی 22 گروه اکولوژیک گیاهی شد. مهمترین عوامل محیطی موثر در استقرار و پراکنش گروه های اکولوژیک گیاهی بافت خاک، اسیدیته، رطوبت وزنی، فسفر، گچ، پتاسیم، آهک، در اراضی دشتی و در دامنه ها و ارتفاعات شیب، جهت و میزان بارش می باشند.

هدف از تحقیق حاضر مکان یابی طرح های مرتعداری با استفاده از سامانه های اطلاعات جغرافیایی است تا به عنوان الگویی برای تهیه طرح های مرتعداری مورد استفاده قرار گیرد. کاربرد این روش سرعت تهیه و دقت طرح ها را افزایش داده و همچنین عاملی در تسریع انتقال از روشهای سنتی (دستی) به راهکارهای نوین با بکارگیری تکنولوژی جدید سامانه های اطلاعات جغرافیایی است. چهارچوب کلی این تحقیق بر اساس تهیه نقشه های شیب، ارتفاع، پوشش گیاهی، خاک شناسی، وضعیت و گرایش مرتع بوده است. سپس با تلفیق اطلاعات فوق و اعمال قواعد اساسی طرح های مرتعداری، مدل مدیریتی برای بهبود وضعیت مراتع و یا تثبیت وضعیت مطلوب موجود ارایه شد. در نهایت مدل ابداعی با طرح های مرتعداری موجود در منطقه لار مقایسه گردید. بر طبق نتایج حاصل مساحت اراضی که می بایست در آنها مرتعداری موجود در منطقه لار مقایسه گردید. بر طبق نتایج حاصل مساحت اراضی که می بایست در آنها مرتعداری به روش تعادل صورت گیرد، 7805 هکتار، مرتعداری به روش طبیعی 4998 هکتار، روش قرق 2916 هکتار، بذرکاری 6579 هکتار، میان کاری 6269 هکتار، کپه کاری 2925 هکتار و بقیه اراضی سنگلاخی، رودخانه و اراضی کشاورزی تعیین گردید. مقایسه برنامه های پیشنهادی در طرح های مرتعداری با برنامه های پیشنهادی با در نظر گرفتن عوامل محیطی (تلفیق اطلاعات با استفاده از GIS) نشان می دهد که بعضی از برنامه های پیشنهادی در طرح های مرتعداری مطابق شرایط اکولوژیک منطقه نیست و باید بازنگری شود.

بهره وری مطلوب و مدیریت مناسب منابع تجدید شونده که ماهیتی دینامیک دارد، نیازمند ارزیابی و طبقه بندی توان اکولوژیک محیط و شرایط اقتصادی- اجتماعی جامعه وابسته به آنهاست. به منظور تعیین کاربری بهینه و مدیریت صحیح محیط زیست، فرایند تعیین توان اکولوژیکی در حوزه اسدلی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی انجام شد. در قالب این فرایند با استفاده از روش تجزیه و تحلیل سیستمی ابتدا منابع اکولوژیکی و اقتصادی و اجتماعی منطقه شناسایی و نقشه سازی شدند. این نقشه ها در محیط نرم افزار Arc/Info رقومی شده و سپس به همراه دیگر داده های توصیفی برای ایجاد پایگاه داده ها در محیط نرم افزار Arc view وارد شد. مدل رقومی ارتفاع با استفاده از نقشه توپوگرافی در محیط Arc view تهیه شد. بر اساس این مدل نقشه های شیب، ارتفاع و جهت در طبقات موردنظر ایجاد شدند. با همپوشانی و تلفیق نقشه های ارتفاع، شیب، جهت، خاکشناسی و پوشش گیاهی در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی و نرم افزار Arc view، نقشه واحدهای زیست محیطی بوجود آمد. با استفاده از مدل های اکولوژیک ایران در نرم افزار Arc view  با استفاده از زبان پرس جوی ساختاربندی شده، قابلیت اراضی هریک از واحدهای زیست محیطی برای کاربری های مختلف تعیین و نقشه آنها تهیه شد. نتایج کلی بیانگر آن است که در این ناحیه توان درجه یک و دو برای کشت فاریاب وجود ندارد. در کل %53.78 از مساحت حوزه برای مرتعداری و %28.75  برای کشت دیم مناسب است. از کل سطح حوزه، %5.25 برای کشت آبی و %11.79  برای حفاظت تعیین کاربری گردید.

یکی از مشکلات مراتع ایران عدم رعایت زمان مناسب ورود و خروج دام می باشد. این موضوع صدمات زیادی را به مراتع وارد نموده است به گونه ای که زادآوری و بقاء تعداد زیادی از گونه های مهم و خوشخوراک مرتعی با تهدید روبرو شده است. مجموع کربوهیدراتهای غیر ساختاری (TNC) به عنوان منبع اصلی ذخایر غذایی گیاهان محسوب می شود. از این ذخایر برای تنفس، رشد اولیه، رشد مجدد پس از برداشت یا چرا و نیازهای دیگر استفاده می شود. بروموس تومنتلوس یکی از گونه های مهم مرتعی است که در اکثر مراتع کوهستانی ایران یافت می شود و معمولا بدون توجه به تحمل و آمادگی مورد بهره برداری قرار می گیرد. این تحقیق در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی شهید حمزوی حناء واقع در شهرستان سمیرم به منظور تعیین تغییرات ذخایر کربوهیدرات های غیر ساختاری گونه مورد مطالعه در مراحل فنولوژیک و نیز تعیین بهترین زمان آمادگی گیاه جهت انجام چرا صورت پذیرفت. تغییرات ذخایر کربوهیدرات های غیر ساختاری در دو مکان با سابقه چرای سنگین و چرای سبک در سه مرحله فنولوژیکی سه برگی و چهار برگی شدن، ظهور خوشه های گل آذین و رسیدن بذر در دو محل ذخیره یعنی ریشه و ساقه مطالعه شد. در این مطالعه از یک طرح آماری کاملا تصادفی با 6 تکرار استفاده شد در هریک از مکان ها 18 پایه گیاهی همسان با عمر حدودا دو سال با تاج پوشش مساوی انتخاب شد و در هر مرحله فنولوژیکی 6 پایه به صورت کاملا تصادفی انتخاب و به طور کامل از خاک خارج شدند و از ساقه و ریشه هر گیاه نمونه برداری شد. برای اندازه گیری میزان کربوهیدراتهای غیر ساختار ابتدا عصاره قندی با استفاده از اسید سولفوریک 0.2 نرمال استخراج شد. سپس با روش انجمن شیمیدانان تجزیه آمریکا (Analytical Chemists Association of Official) و روش شفر- سوموگی میزان TNC تعیین گردید. نتایج نشان داد در مرحله رسیدن بذر گیاهان مکان چرای سبک (2.23 mg/g_ بطور معنی داری (P<0.01) بیشتر از گیاهان مکان چرای سنگین (1.25 mg/g) دارای ذخایر کربوهیدراتهای غیر ساختاری در ریشه و ساقه بودند. بین دو محل ذخیره مورد مطالعه یعنی ساقه و ریشه در مکانهای مورد مطالعه با ضریب احتمال یک درصد تفاوت معنی داری وجود دارد (P<0.01) به گونه ای که میزان ذخایر TNC در ریشه به طور معنی داری بیش از ساقه می باشد. بهترین زمان چرا در منطقه مورد مطالعه مرحله ظهور خوشه های گل آذین می باشد (هفته اول خرداد ماه) زیرا در این موقع ذخایر TNC در حداکثر خود می باشند و در صورت انجام چرای صحیح و اصولی گیاه قادر به بازسازی خود خواهد بود. بنابراین پیشنهاد می شود چرای گیاهان تا این زمان به تعویق افتد. بحرانی ترین زمان چرا مرحله اول فنولوژیکی (سه- چهار برگی شدن) می باشد. زیرا گیاه در این زمان کمترین مقدار TNC را داراست و چرای گیاه باعث کاهش شدید میزان ذخایر آن و در صورت تکرار نابودی گیاه را موجب خواهد شد.

یکی از ویژگی های مشترک محیط های خشک و نیمه خشک، وجود پوشش گیاهی پراکنده است. در این مناطق، زیر گیاهان آوندی پراکنده و فضای خالی بین آنها محیط مناسبی برای ظهور گیاهان غیرآوندی همچون خزه و گلسنگ که اصطلاحا به آنها پوسته های بیولوژیک خاک یا کریپتوگام اطلاق می شود، می باشد. کریپتوگامها گونه های پیشقراول در روند توالی یا تجدید پوشش خاک های تخریب شده هستند و در یک اکوسیستم نقش های بسیاری ایفا نموده و تاثیرات متعددی بر خصوصیات خاک و گیاهان آوندی موجود دارند. در تحقیق حاضر تاثیرگذاری این دسته از گیاهان بر خصوصیات شیمیایی خاک در مراتع قره قیر در استان گلستان مورد بررسی قرار گرفته است. به منظور بررسی تاثیر کریپتوگامها بر خصوصیات شیمیایی خاک از دو عمق 0-5 و 5-20 سانتی متر در قسمتهای دارای کریپتوگام و بدون آن نمونه برداری خاک انجام شد. با استفاده از آزمون t مستقل ویژگیهای اسیدیته، قابلیت هدایت الکتریکی، نیتروژن کل، کربن آلی، فسفر قابل جذب، پتاسیم، سدیم، کلسیم، منیزیم و کلر محلول در دو دسته خاک دارای کریپتوگام و بدون آن مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد که در عمق 0-5 سانتی متر ویژگیهای اسیدیته، کربن آلی، نیتروژن (در سطح %1) و فسفر قابل جذب (در سطح %5) و در عمق 5-20 سانتی متر ویژگیهای کربن آلی و نیتروژن دو دسته خاک دارای کریپتوگام و بدون آن از تفاوت معنی داری (در سطح %1) برخوردارند. خاکهای دارای کریپتوگام مقادیر بالاتر کربن آلی، نیتروژن و فسفر قابل جذب را بخود اختصاص داده بودند.

گرمتر شدن کره زمین، کم ابی و بیابانی شدن اکوسیستم های مرتعی را پیامد خواهد داشت. در این راستا اطلاع از افزایش توانایی گیاهان در رویارویی با شرایط تنش زا به عنوان راهکاری جهت انتخاب گیاهان برای بیابان زدایی است. شناخت پدیده های سازگاری بوم شناختی چون جابجایی خورشید گرایی از آنجمله است. گیاهان خانواده پروانه آسا با دارابودن ویژگی خورشیدگرایی می توانند شدت تنش خشکی را کاهش داده و طی فرایند جابه جای برگ، مقدار تابش برخوردی را تغییر و رابطه آبی برگ را تنظیم نمایند. با این نگرش اثر جابجایی برگ در شرایط تنش گرمایی بر تغییرات کارایی لحظه ای مصرف آب، رسانایی روزنه ای و دمای برگ در گیاه (Phaseolus vuglaris L. var. Provider)، به عنوان شاخصی از تیره پروانه آسا مورد مطالعه قرار گرفت. این آزمایش با کاشت گیاه مورد نظر در گلدانی با خک شنی لومی در شرایط خوش آبی، هنگامی که دومین برگ سه برگچه ای کاملا گسترش یافته بود صورت پذیرفت. وضعیت آبی پولوینوس و خمیدگی آن، با کاربرد یک منبع نقطه ای پرتو b از تالیوم 204 (204Tl) سنجیده شد. از سامانه فتوسنتزی (LI-COR) که مجهز به اطاقک دوگانه برگ و ردیاب کوانتمی چگالی شار فوتون فوتوسنتزی (PAR) بود برای اندازه گیری تبادلات گازی استفاده شد. از دماسنج دو فلزی مس- کانستانتن برای سنجش پیوسته دمای پولوینوس استفاده گردید. اندازه گیری ها در گلخانه ای با دمای روزانه ای در بازه 33 تا 42 درجه سانتی گراد انجام گردید. تغییرات خمیدگی پولوینوس از ریتم شبانه روزی شبخوابی پیروی کرد. میان زاویه برگ- تابش برخوردی و رسانایی روزنه (R2 = 0.54; p<0.01) ، و بهره لحظه ای فتوسنتز (R2 = 0.84; p<0.01) همبستگی درجه دوم معنی داری دیده شد. کارایی لحظه ای مصرف آب (WUEi) با کاهش این زاویه و افزایش دمای برگی کاهش یافت. دمای برگ همواره پایین تر از دمای هوا، و تابعی از آن (r = 0.92; p< 0.01) بود. نتیجه گیری می شود که تنش گرمایی سبب خورشیدگریزی برگ، کاهش دمای برگ و تنظیم تلفات آبی برگ می شود.