مرتع
سال:1386 | دوره:1 | شماره:4 |تعداد مقالات:10

اثرات آتش سوزی بر پوشش گیاهی و عملکرد آن در اصلاح مراتع تحت شرایط اقلیمی متفاوت و در فصول مختلف سال یکسان نیست. در این پژوهش به بررسی اثرات آتش بر گونه های گیاهی مهم مراتع استپی استان یزد پرداخته شده است. برای این منظور، محدوده ای به وسعت یک هکتار درون ایستگاه تحقیقاتی مرتع نیر یزد انتخاب گردید. این پژوهش در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 5 تیمار آزمایشی زمان آتش سوزی بهار، تابستان، پاییز، زمستان و بدون آتش سوزی (شاهد) اجرا شد. عملیات آتش سوزی در سال 1383 و اولین آماربرداری از تولید علوفه گیاهان در اوایل مهر سال 1384 انجام گرفت. برداشت مشابه در سال 1385 نیز تکرار گردید. نتایج نشان داد که میزان تولید علوفه گونه Salsola rigida تحت تاثیر تیمار آتش سوزی زمستانه با حداقل اثر منفی در مقایسه با فصول دیگر همراه بوده است و مقدار آن نسبت به تیمار شاهد فاقد تفاوت معنی دار می باشد. آتش زدن مرتع تقریبا به نابودی گیاهان Artemisia sieberi و Stipa barbata و دو گونه نامرغوب Noaea mucronata و Cousinia deserti منجر شده است. با گذشت دو سال، میزان علوفه تولیدی گونه نامرغوب Scariola orientalis در اثر آتش سوزی نسبت به شاهد واجد افزایش معنی دار بوده است (p<0.05) و در گونه نامرغوب Launaea acanthodes با کاهش معنی دار مواجه نشده است. هر چند میزان تولید کمی علوفه تحت تاثیر آتش زمستانه نسبت به عرصه آتش سوزی نشده تفاوت معنی داری ندارد، لیکن با اعمال آتش، از میزان تولید علوفه گیاهان کلاس I و II کاسته شده و در مقابل بر تولید گیاهان کلاس III افزوده شده است. بنابراین حتی تیمار زمستانه که کمترین اثر سوء را دارد، موجب ارتقا کیفی مرتع نخواهد شد.

این پژوهش به منظور مقایسه روش های مدل سازی برای پیش بینی احتمال حضور گونه های گیاهی در مراتع پشتکوه استان یزد انجام شد. با توجه به هدف، اطلاعات پوشش گیاهی و عوامل رویشگاهی از قبیل پستی و بلندی، اقلیم، زمین شناسی، خاک و شدت چرای دام جمع آوری شد. نمونه برداری از پوشش گیاهی به روش تصادفی - سیستماتیک از طریق پلات گذاری در امتداد 3 تا 5 ترانسکت 300-500 متری انجام شد. سطح پلات ها با توجه به نوع گونه های موجود به روش سطح حداقل بین 2 تا 100 متر مربع و تعداد آنها با توجه به تغییرات پوشش گیاهی و روش آماری 50-30 پلات تعیین گردید. در ابتدا و انتهای هر ترانسکت یک پروفیل حفر و از دو عمق 0-30 و 30-80 سانتی متر نمونه خاک برداشت شد. خصوصیات خاک شامل سنگریزه، بافت، رطوبت اشباع، رطوبت قابل دسترس، آهک، گچ، ماده آلی، اسیدیته، هدایت الکتریکی و املاح محلول (سدیم، کلسیم، منیزیم، پتاسیم، کلر، کربنات، بی کربنات و سولفات) اندازه گیری گردیدند. برای ارایه مدل پیش بینی گونه های گیاهی از دو روش CCA و رگرسیون لجستیک استفاده شد. نتایج نشان می دهد که مدل های پیش بینی رویشگاه برای گونه هایی که دامنه بوم شناختی محدودی دارند، بهتر با واقعیت تطابق دارد. بطور کلی CCA اطلاعات کلی از چند گونه گیاهی و عوامل موثر در تفکیک آنها را ارایه می دهد و مدل بدست آمده گروه های گیاهی را تفکیک می کند، اما با کاربرد رگرسیون لجستیک مدل ویژه بهتری برای هر گونه گیاهی ایجاد می شود.

به منظور ارزیابی پتانسیل زنبورپذیری، محدوده ای با مساحت تقریبی 4600 هکتار در مراتع ییلاقی پلور انتخاب و روی نقشه توپوگرافی 1:50000 معین گردید. با شروع زمان گلدهی گیاهان مرتعی و کوچ زنبورداران به منطقه، بازدیدها و اندازه گیریهای منظمی به عمل آمد. با استفاده از فرمول آماری کفایت نمونه ها، از 26 پلات برای تعیین درصد ترکیب گیاهی تمامی گونه ها استفاده شد. گونه های مورد استفاده زنبور عسل با استفاده از روش مشاهده مستقیم شناسایی گردیدند. با تعیین شاخص جذابیت (ترکیب دو فاکتور تعداد و مدت زمان استقرار زنبور عسل روی گیاهان، در مدت زمان ثابت 5 دقیقه و سطح ثابت 100 سانتی متر مربع از پوشش تاجی گیاهان) در سایتهای مورد بررسی گونه ها امتیازدهی و طبقه بندی گردیدند. در نهایت سهم ترکیب هر گونه در امتیاز جذابیت گیاه برای زنبور عسل ضرب گردید و امتیاز گیاه در عرصه بدست آمد. بسته به مجموع امتیاز تعلق گرفته، عرصه ها از نظر پتانسیل و توان زنبورپذیری در کلاس عالی، خوب، متوسط و ضعیف قرار گرفت.

تبدیل مرتع به زراعت، یکی از انواع مهم تخریب مراتع می باشد. هدف از انجام این تحقیق بررسی اثر این تغییر کاربری بر روی ترکیب و تنوع گیاهی در بخشی از مراتع زیر حوزه سد تنگاب شهرستان فیروزآباد در استان فارس بوده است. بدین منظور مطالعه پوشش گیاهی با ثبت حضور و درصد تاج پوشش گونه ها در دو تیپ بوته زار و مشجر و انتخاب دو منطقه زراعی با سابقه کم و زیاد در مجاورت هر یک صورت پذیرفت. درصد تاج پوشش گونه ها به صورت انفرادی، درصد تاج پوشش گروه های گیاهی (فرم حیاتی، رویشی و تیره ها گیاهی) و درصد تاج پوشش کل گونه ها مورد آنالیز قرار گرفتند. نتایج این مطالعه نشان داد که برخی گونه ها در اراضی مرتعی زراعی مشاهده شده و در مقابل برخی دیگر خاص اراضی زراعی یا مرتعی بوده اند. درصد تاج پوشش Boissiera squarrosa و Gundelia tournefortii در تیپ بوته زار و Scariola orientalis در تیپ مشجر به طور معنی داری در اراضی زراعی نسبت به تیپ های مرتعی کاهش پیدا کرد. در مقابل گونه های Carthamus oxyacantha و Scariola orientalis در تیپ بوته زار و Turgenia latifolia و Achillea wilhelmsii و Silene arabica در تیپ مشجر به طور معنی داری در اراضی زراعی درصد تاج پوشش بیشتری داشتند. در هر دو تیپ درصد تاج پوشش فرم حیاتی (یک ساله ها و چند ساله ها)، فرم رویشی (پهن برگان علفی، بوته ای و درختی)، برخی خانواده های مهم (گندمیان و کاسنی) در اراضی زراعی کاهش و درصد تاج پوشش تیره بقولات و چتریان در زراعی مجاور تیپ مشجر به طور معنی داری افزایش یافتند. تنوع و غنای گونه ای از هر دو تیپ مرتعی به اراضی زراعی مجاور کاهش معنی داری را نشان دادند. آنالیز چند متغیره نشان داد که دو تیپ اصلی بوته زار و مشجر و تیپ های زراعی کاملا از هم تفکیک و کلیه اراضی زراعی به ترکیب گیاهی مشابهی ختم شدند. نتایج این تحقیق نشان داد که گسترش فعالیت های زراعی بر روی اکوسیستم های مرتعی می تواند تغییر در ترکیب گونه ای و کاهش تنوع را در پی داشته باشد.

یکی از راه حلهای کاربردی جلوگیری از فرسایش بیشتر خاک در اراضی کشت دیم غلات می تواند کاشت گونه های علوفه دیم باشد. در مطالعه مزارع کشت دیم اسپرس مشاهده شد که با ظهور گونه های بومی جاز (Scariola orientalis) و آگروپایرون (Agropyron elongatum) جمعیت گونه اسپرس کاهش می یابد. جهت بررسی اثرات آللوپاتی گونه های مذکور دو آزمایش متفاوت بر روی بذور اسپرس انجام پذیرفت. آزمایش اول با 3 تیمار بذر و 5 تیمار عصاره در 4 تکرار طراحی شد. تیمار بذر دارای سه سطح: بذر بی غلاف، بذر باغلاف دست نخورده و بذر باغلاف شکسته و تیمار عصاره دارای سه سطح: الف و ب) به ترتیب عصاره کامل گونه S.orientalis و A. elongatum که از مجموع ساقه، ریشه و برگ استخراج گردید، ج) عصاره برگ، د) عصاره ریشه و ه) عصاره ساقه S.orientalis آزمایش دوم با 16 تیمار طراحی شد: 5 تیمار عصاره از بخش های مختلف دو گونه بومی، 3 تیمار روش عصاره گیری و 1 تیمار آب مقطر به عنوان شاهد در 4 تکرار بر روی بذور بی غلاف اسپرس در قالب طرح کرت های خرد شده انجام گرفت. تیمار عصاره آزمایش دوم همانند عصاره های آزمایش اول و در تیمارهای روش تهیه عصاره، از حلال های هگزان، دی کلرومتان و متانول استفاده شد. در این تحقیق زمان شروع جوانه زنی، درصد جوانه زنی و سرعت جوانه زنی بذرهای اسپرس تحت آبیاری با عصاره های مختلف مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد میزان جوانه زنی بذر اسپرس در عصاره A. elongatum (4.7 درصد جوانه زنی) حدود 18 برابر نسبت به شاهد (با 78 درصد جوانه زنی) کاهش یافته است. علت کاهش جمعیت اسپرس در دیمزارها اثرات آللوپاتیک هر دو گونه مرتعی بومی است که به جامعه مرتعی اصلی قبل از شخم و کاشت تعلق دارند.

گیاهان خانواده پروانه آسا با دارا بودن ویژگی های بارز اکوفیزیولوژیکی، تنش های محیطی را بخوبی تحمل نموده و نقش مهمی در تولید، باززایی و اصلاح مراتع ایفا می نمایند. جابجایی برگ یکی از ویژگی های اکوفیزیولوژی این گیاهان است که توان این گیاهان را در کاهش تنش های محیطی افزایش می دهد. این ویژگی توسط پلیدگی آبی تنظیم و شارهای اسمزی یون ها میان بافت های زیرین و بالایی پولوینوس سبب این جابجایی می شود. برای بررسی نقش یون کلسیم در جابجایی های شبانه روزی، برگ گونه Phaseolus vulgaris L. به عنوان گیاهی شاخص، از یک آزمایش ریزسنجه، با بهره گیری از یون های کلسیم- 45 پرتوزا (45Ca) استفاده شد. نمونه گیری ها از بخش های مختلف برگ در خلال جابجایی شبانه روزی برگ انجام شد. فعالیت پرتوزایی کلسیم- 45 از پایه پولوینوس برگ به سوی نوک برگ کاهش یافت، به گونه ای که کمترین پرتوزایی در نوک برگ بود. نسبت پرتوزایی کلسیم- 45 در درون یاخته های زیرین پولوینوس به یاخته های فرازین پولوینوس (E/F) افزایش یافت، در حالی که زاویه میان رگبرگ میانی و دمبرگ، به عنوان نمایه ای از جابجایی برگ، با زمان کاهش یافت. همبستگی میان پرتوزایی کلسیم-45 در بافت های زیرین و بالایی پولوینوس بسیار معنی دار (r=0.97؛ p<0.001) بود. همبستگی میان زوایه رگبرگ میانی و دمبرگ و نسبت پرتوزایی 45Ca (E/F) نیز معنی دار (r=0.65؛ p<0.05) بود. در نتیجه، دیده شد که انباشتگی یون های کلسیم بر خلاف سمت شار یون های اسمزی و جریان آب می باشد. یون های کلسیم در سمتی از پولوینوس که پتانسیل آبی کمتر منفی ای داشت انباشته می شوند. نتیجه گیری می شود که یون های کلسیم سبب مقاومت دیواره یاخته در برابر تغییر ریخت آن می شود.

مراتع کشور جزو منابع طبیعی ارزشمند در جهت اهداف مهمی چون تغذیه و تعلیف دام، کنترل فرسایش خاک، کنترل سیل، تغذیه سفره های زیرزمینی و همچنین حفظ حیات وحش، بشمار می روند. توجه به این اهداف واجرای طرح هایی مرتبط با اهداف، با توجه به توجیه مالی، کمک موثری در جهت رسیدن به اهداف مذکور خواهد بود. لذا، در این مطالعه یکی از طرح های مرتعداری استان مازندران، با هدف بیان توجیه مالی آن، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که با استفاده از روش های ارزش حال خالص، نسبت منفعت به هزینه و نرخ بازده داخلی، این طرح در پنج سال دارای توجیه مالی بوده و نرخ بازده داخلی این طرح 23.34 درصد می باشد. همچنین، نتایج بدست آمده برای نرخ های متفاوت تنزیل، درآمدها و هزینه ها، و سال های اجرای طرح تحت بررسی تحلیل حساسیت قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل حساسیت نشان داد که در دامنه نرخ های تنزیل کمتر از 23 درصد، طرح دارای بازدهی مالی خواهد بود و با تغییر درآمدها تا 14 درصد درآمد قبل از اجرای طرح، نرخ بازده داخلی مثبت و برابر 12.31 درصد شده است و با افزایش 5 و 10 درصدی هزینه ها، همچنان این طرح دارای بازدهی مناسبی می باشد و با افزایش 12 درصدی در هزینه ها، نرخ بازده داخلی طرح 5.24 درصد خواهد شد. همچنین، با تغییر سال های طرح تا 15 سال نرخ بازده داخلی طرح به 40 درصد خواهد رسید و پس از آن تقریبا ثابت خواهد شد. در نهایت، توصیه های سیاستی به منظور اجرای مناسب تر این طرح ها ارایه گردید.

تخریب منابع طبیعی کشور پدیده ایست که در چند دهه اخیر بیش از گذشته گسترش یافته و ذهن کارشناسان، دست اندرکاران و مسوولین را کم و بیش به خود متوجه نموده است. از جمع عواملی که از آنها به عنوان عوامل تاثیرگذار در بروز این وضعیت یاد می شود، از جمله عوامل قانونی، تشکیلاتی، اداری و حقوقی مرتبط با منابع طبیعی می باشد. این تحقیق در سطح 11 استان کشور که در مناطق مختلف آب و هوایی کشور پراکنده هستند، انجام گرفت. طی کار میدانی و جمع آوری اطلاعات 504 پرسشنامه از کارشناسان دست اندر کار منابع طبیعی تکمیل شد. در این پرسشنامه، نظرات آنها در مورد عوامل قانونی و تشکیلاتی که به نحوی در ایجاد زمینه برای تخریب منابع طبیعی تاثیر دارند، همچنین اشکال مختلف مدیریت منابع طبیعی و اثر آنها در تخریب، نقش و میزان تاثیر گروههای اجتماعی شامل شهرنشینان، روستاییان و عشایر و وضعیت اقتصادی آنها در تخریب منابع طبیعی، جمع آوری و جمع بندی شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاکی از آن است که عواملی چون کمبود نیرو و امکانات برای کنترل عرصه ها 21.2 درصد، کم توجهی و انگیزه پایین مامورین، مسوولین و کارشناسان 16.4 درصد و عدم وجود قوانین قاطع 16.2 درصد از عوامل قانونی و تشکیلاتی موثر در تخریب منابع طبیعی را موجب شده اند. موارد دیگری چون عدم وضوح قوانین موجود، عدم برخورد قاطع دادگستریها با متخلفین، پایین بودن میزان جریمه ها و بطور کلی، نقص قوانین و کمبود قوانین لازم به ترتیب از دیگر عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی می باشند. از نظر اشکال مدیریت، مدیریت دولتی بر منابع طبیعی با 22.8 درصد، مدیریت عمومی بهره برداران (مشاع) با 17.9 درصد و مدیریت گروهی در طرحهای مرتعداری با 15.6 درصد در تخریب منابع طبیعی موثر هستند. عواملی چون مدیریت در قالب شرکتهای تعاونی مرتعداری، مدیریت خصوصی بهره برداران غیر محلی و مدیریت خصوصی بهره برداران (چند خانوار) در مراتب بعدی از نظر تاثیرشان در تخریب منابع طبیعی قرار دارند. مدیریت فردی بهره برداران کمترین تاثیر را در این زمینه دارد. در رابطه با گروههای اجتماعی، روستاییان با 47.4 درصد بیشترین اثر را در تخریب منابع طبیعی داشته اند، در حالیکه عشایر عامل 32.3 درصد و شهرنشینان عامل 20.3 درصد تخریب منابع طبیعی بوده اند. همچنین نقش روستاییان و عشایر فقیر با 58.6 درصد در تخریب منابع طبیعی بیشتر از نقش روستاییان و عشایر غنی بوده است.