مرتع
سال:1387 | دوره:2 | شماره:4 |تعداد مقالات:15

کپه کاری رایج ترین روش اصلاح مراتع کوهستانی در ایران است. شرایط نامساعد محیطی از قبیل خشکی، گرما، سرما و باد شدید، فقر عناصر غذایی و چرای دام، باعث از بین رفتن بسیاری از نهال های تازه استقرار یافته در چاله های کپه کاری می شود. بنابراین، در این تحقیق ایده «کپه کاری در زیر بوته»، با کاشت بذر گیاه مرتعی Bromus kopetdaghensis در چاله های معمولی کپه کاری در فضای باز و یا کاشت در زیر اشکوب بوته های گون، کلاه میرحسن و درمنه آزمون شد. بر اساس نتایج این تحقیق، فراهمی رطوبت، عناصر غذایی و مواد آلی در زیر اشکوب بوته ها، نسبت به فضای باز، سبب تسهیل در جوانه زنی بذر و استقرار نهال های بروموس گردید. اما اثر تسهیل کنندگی بوته ها تحت تاثیر فرم رویشی آنها، زمان اندازه گیری و عامل محیطی مورد بررسی قرار داشت. رقابت کمتر برای نور، تجمع بیشتر لاشبرگ و مواد آلی در زیر اشکوب، و احتمالا قدرت تثبیت کنندگی ازت، سبب شد تا گیاه گون بیشترین اثر تسهیل را بر استقرار بروموس داشته باشد. در مقابل، نور کمتر در زیر اشکوب کلاه میرحسن، و فقر عناصر غذایی و ماده آلی خاک در زیر اشکوب درمنه، باعث کاهش توانایی تسهیل این دو بوته گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که بوته های چند ساله موجود در مرتع می توانند ابزار مفیدی برای اصلاح مراتع کوهستانی محسوب شوند. با این وجود، ایده کپه کاری در زیر بوته ها و درختچه های سطح مرتع هنوز بسیار جوان است، و قبل از این که به عنوان یک روش اصلاح مرتع قابل توصیه باشد، باید از جنبه های مختلف آزمون شود تا نقاط قوت و ضعف آن نسبت به سایر روش های اصلاح مراتع کوهستانی سنجیده شود.

هدف از این تحقیق تجزیه و تحلیل گرادیان مستقیم گونه های گیاهی و عوامل محیطی در گروه های اکولوژیک مراتع زیرکوه قاین است. نمونه برداری روی پنج گروه اکولوژیک که در مطالعات قبلی تشخیص داده شده بود انجام گرفت. در هر کدام از گروه ها، نمونه برداری به روش تصادفی سیستماتیک و در طول چهار ترانسکت 150 متری انجام گرفت. در هر گروه اکولوژیک خصوصیات خاکی، پستی و بلندی و اقلیمی ثبت شد. بنابراین، دوازده عامل محیطی شامل بافت، EC، pH، کربنات کلسیم، ماده آلی، مقدار رطوبت و رطوبت اشباع خاک، ارتفاع از سطح دریا، شیب، جهت شیب، بارندگی متوسط سالانه و متوسط درجه حرارت سالانه بودند. از روش آنالیز افزونگی (RDA)، به عنوان یکی از روش های آنالیز گرادیان مستقیم، برای آزمون روابط بین گونه های گیاهی و عوامل محیطی استفاده شد. محور یک RDA همبستگی معنی داری با رس، شن، pH، ماده آلی، رطوبت اشباع، آهک خاک و شیب نشان داد، در حالی که محور دو RDA تنها با سیلت خاک همبستگی معنی داری داشت. این گرادیان ها همبستگی نزدیکی با دو محور اول RDA دارند و %96 روابط گونه عوامل محیطی را در بین گروه های اکولوژیک مراتع زیر کوه قاین شامل می شوند.

امروزه مدیران مرتع بیش از پیش تمایل نشان می دهند تا برای تجزیه و تحلیل سیستم پیچیده مرتع ملاحظات بوم شناختی را وارد نمایند. تشخیص رابطه تنوع و غنا با موضوع بحث برانگیز وضعیت مرتع که مبیین سلامتی آن است نیز از آنجمله است. در این تحقیق که در مراتع کوهستانی (ییلاق) جواهرده رامسر به منظور بررسی ارتباط بین تنوع و غنا با وضعیت مرتع انجام گردیده است، چهار سایت مرتعی (3 قرق با زمانهای متفاوت و یک منطقه آزاد) انتخاب و با روش ارزش مرتع وضعیت آنها مشخص گردید. در هر سایت داده های تنوع و غنا به کمک شاخصها تعیین و در محیط نرم افزاری PAST محاسبه شدند. مقایسه بین سایت ها، توسط آزمون چند دامنه ای دانکن و همچنین آنالیز داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS انجام شد. نتایج مطالعات نشان داد که تنوع در اکوسیستم های مرتعی با وضعیت فقیر و یا خوب تا عالی کاهش می یابد و تنها در وضعیت متوسط و با توجه به چرای سبک در این مراتع افزایش می یابد. بر اساس نتایج حاصل از انجام محاسبات تنوع و غنا در سایت های مختلف گیاهی، قرق طویل المدت شیب شمالی با پوشش غالب گیاهی Trifolium-Bromus دارای بیشترین مقدار تنوع و غنای گونه ای می باشد. همچنین تنوع و غنای گونه ای در سایت های مختلف با وضعیت مرتع ارتباط معنی داری را نشان داده است در ارتباط با وضعیت مرتع، قرق طویل المدت شیب شمالی در وضعیت خوب و مراتع آزاد (غیر قرق) در وضعیت فقیر قرار دارد.

توسعه و مدیریت منابع طبیعی به ویژه مراتع، نیازمند افزایش قابلیت های علمی و استفاده از روش های مناسب برای ارزیابی است. یکی از این موارد، ارزیابی پوشش از طریق سنجش از دور است که روش های عکسبرداری نیز جزو آن است. در این تحقیق، امکان استفاده از تکنولوژی آنالیز تصاویر و عکس های دیجیتالی برای برآورد پوشش و مقایسه آن با روش تخمین چشمی در دو تیپ علفزار و بوته زار مورد بررسی قرار گرفت. پس از انتخاب مناطق مورد مطالعه، در هر منطقه بر اساس خصوصیات پوشش، اقدام به عکسبرداری از پلات های 1 و 2 متر مربعی شد. در منطقه طالقان که نماینده تیپ علفزار بود، از پلات 1 متر مربعی و در منطقه زرند ساوه (نماینده تیپ بوته زار) از پلات 2 متر مربعی استفاده شد و در هر یک از این مناطق 30 پلات مورد عکسبرداری قرار گرفت. سپس چهار فاکتور پوشش تاجی، سنگ و سنگریزه، خاک لخت و لاشبرگ درون هر پلات تخمین زده شد. عکس های گرفته شده، در نرم افزار فتوشاپ Adobe Photoshop 7.0ME مورد ویرایش اولیه قرار گرفت و برای تعیین فاکتورهای ذکر شده به نرم افزار ایلویس (ILWIS3.0 Beta3) انتقال داده شد و در آنجا با استفاده از روش نمونه های تعلیمی، درصد هر فاکتور در سطح پلات مورد نظر مشخص شد. نتایج تحلیل آماری داده ها که با استفاده از نرم افزار SPSS صورت گرفت، نشان می دهد که اختلاف بین داده های حاصل از روش عکسبرداری و داده های روش تخمین چشمی معنی دار (P<0.05) بوده است. به طور کلی روش عکسبرداری به دلیل برخورداری از ویژگی هایی مانند دقت بالا می تواند به عنوان روشی برای ارزیابی پوشش مورد استفاده قرار گیرد. افزون بر این، با گرفتن عکس در سال های مختلف از یک مکان ثابت می توان تغییرات پوشش را بررسی کرد.

هدف تحقیق حاضر ارایه مدل موردی برای تعیین شایستگی مرتع جهت بهره برداری از کتیرا می باشد. در این تحقیق پس از تهیه منابع اطلاعاتی شامل مرور منابع، نقشه های توپوگرافی و عکس های هوایی 1:50000، نقشه تیپ بندی گیاهی و استفاده از بهره بردار در عملیات صحرایی، به تعیین معیارهای دخیل در شایستگی کتیراگیری در منطقه پرداخته شد. جهت برآورد تولید میزان کتیرادهی تیپ های مختلف منطقه مورد مطالعه، گون های قابل بهره برداری مولد کتیرا با پلات های یک آری مورد اندازه گیری قرار گرفت. به طور متوسط سه درصد سطح تیپ های مختلف را گون های مولد کتیرا به خود اختصاص داده اند. تجزیه و تحلیل اطلاعات در محیط GIS انجام گرفت. برای این منظور پس از تهیه مدل رقومی زمین نقشه های اولیه شکل زمین تهیه و سپس بر اساس طبقه های تعیین شده نقشه زیر مدل های شیب، جهت و ارتفاع تهیه شد. با عملکرد حایل (Buffer) نقشه فاصله از روستا نیز تهیه و در واحد تیپ ها پس از اعمال طبقه بندی مربوطه، زیر مدل تولید تهیه شد. مناطق غیر شایسته با تهیه نقشه های با ارزش یک و صفر (Bulean) از سایر مناطق جدا شد. با تلفیق نقشه های پنج گانه فوق و تعریف اختصاص کد محدودتر از میان پنج کد مربوطه، درجه شایستگی نهایی واحدهای ایجاد شده به دست آمد. بر این اساس، زیرمدل جهت (چهار طبقه)، زیر مدل ارتفاع (دو طبقه)، زیر مدل شیب (دو طبقه)، زیر مدل فاصله از روستا (سه طبقه) و زیر مدل تولید (سه طبقه) به عنوان معیارهای اصلی دخیل در شایستگی کتیراگیری تعیین و اعمال شدند. مقایسه نقشه زیر مدل ها نشان داد که زیر مدل جهت دامنه ها به لحاظ اهمیت نقش اکولوژیکی آن در مناطق کوهستانی بیشترین تنوع طبقه بندی را ایجاد نموده است. در میان کلیه عوامل، عامل فاصله از روستا بیشترین تاثیر را با طبقه بندی خود اعمال نموده است به گونه ای که 53 درصد منطقه را در طبقه شایستگی 3 قرار داده است. دلیل این امر سنتی بودن روش بهره برداری، همراهی خانواده در این سیستم و چادرنشینی بهره برداران می باشد. نهایتا، مشخص شد که 3 درصد اراضی دارای شایستگی زیاد (S1)، 15 درصد متوسط (S2)، 27 درصد کم (S3) و 55 درصد اراضی منطقه مورد مطالعه غیر شایسته (NS) بوده اند.

تعیین شایستگی مرتع، مشخص کردن آن اراضی قابلیت داری است که تحت سناریوهای گوناگون مدیریتی برای چرا شایسته هستند. در واقع تعیین شایستگی مرتع بدین منظور انجام می شود که نشان دهیم آیا چرای دام ها با سایر کاربری های اراضی، ارزش منابع و ارزش های اقتصادی - اجتماعی سازگاری دارد یا خیر. در این تحقیق به منظور مطالعه شایستگی مرتع برای چرای شتر سه مدل شایستگی منابع آبی، حساسیت به فرسایش و مدل شایستگی تولید علوفه که اجزای مدل نهایی را تشکیل می دهند مورد بررسی قرار گرفتند. این تحقیق با استفاده از روش فائو در محیط سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) در منطقه سرچاه عماری شهرستان بیرجند در استان خراسان جنوبی صورت پذیرفت. نتایج حاصل از مدل نهایی شایستگی نشان داد، حدود 64.4 درصد از سطح مراتع منطقه در طبقه ضعیف شایستگی (S3) و 35.6 درصد نیز در طبقه عدم شایستگی (N) قرار دارند. بر این اساس، فاکتورهای فرسایش شدید و کم بودن علوفه در دسترس، مهم ترین فاکتورهای کاهش دهنده شایستگی چرا در تیپ های گیاهی مرتعی شناسایی شدند.

گیاه دم گاوی (Simrnovia iranica) یکی از گونه های گیاهی ارزشمند و سازگار با مناطق بیابانی و منحصرا تپه های ماسه ای است که جهت تولید علوفه، حفاظت خاک و ارزش دارویی بسیار حایز اهمیت می باشد. از آنجاییکه جوانه زنی بذر این گیاه به سادگی صورت نمی گیرد لذا در این تحقیق تاثیر تیمارهای مختلف جهت شکست خواب بذر دم گاوی و تحریک جوانه زنی آن مورد بررسی قرار گرفته است. تیمارهای بکار رفته جهت غلبه بر خواب بذر عبارت بودند از: تیمار اسید سولفوریک غلیظ 98 درصد (H2SO4) به مدت 10 دقیقه، تیمار نیترات پتاسیم %0.2 (KNO3) به مدت 72 ساعت و خراش دهی با کاغذ سمباده. بمنظور مقایسه از آب مقطر به عنوان شاهد استفاده شد. تحقیق در قالب طرح آماری کاملا تصادفی با چهار تیمار و پنج تکرار انجام شد. نتایج بدست آمده از تجزیه واریانس و آزمون دانکن مبین معنی دار بودن تفاوت جوانه زنی حاصل از تیمارها بود. بیشترین میزان جوانه زنی بذور در اثر اعمال تیمار خراش دهی با کاغذ سمباده بدست آمد. نتایج تیمارهای نیترات پتاسیم و اسید سولفوریک نزدیک به هم بود اما در عین حال تفاوت معنی داری با تیمار شاهد داشت. با توجه به نتایج بدست آمده مشخص گردید خراش دهی مناسب ترین روش غلبه بر خواب بذر گیاه  دم گاوی است.

گیاه کور بومی حوزه مدیترانه است و به خوبی به محیط های نامساعد، خشک و نیمه خشک و شدت های بالای تابش سازگار شده است. این گونه دایمی خاردار و خزان کننده گزینه مناسبی برای احیای موفقیت آمیز در محیط های خشک، نیمه خشک و شور به شمار می آید اما علیرغم تولید بذر قابل توجه، از فراوانی نسبی کمی برخوردار است. برای بررسی تاثیر تنش خشکی و شوری بر جوانه زنی و رشد گیاهچه کور، دو آزمون جداگانه در قالب طرح کاملا تصادفی با 4 تکرار در آزمایشگاه بخش مدیریت مناطق بیابانی دانشکده کشاورزی شیراز اجرا گردید. تیمارهای شوری و خشکی شامل پتانسیل های صفر، -.25، -.50، -.75، -1 و -1.25 مگا پاسکال بود. تیمارهای شوری با استفاده از نمک کلرور سدیم و تیمارهای خشکی با استفاده از پلی اتیلن گلایکول 6000 در دمای 25oC تهیه شدند. تنش شوری و خشکی صفات درصد، سرعت و شاخص جوانه زنی، طول ساقه چه و ریشه چه و وزن خشک گیاهچه را به طرز بسیار معنی داری کاهش داد اما بیشترین کاهش به ترتیب مربوط به صفت درصد جوانه زنی و وزن خشک گیاهچه بود. گیاه کور به تنش شوری بیش از تنش خشکی حساس بود.

استفاده از گونه های بومی و اصلاحی یکی از روش های اصلی برای احیا و اصلاح مراتع است، اما در عین حال باید توجه داشت از گونه هایی در پروژه های توسعه پوشش گیاهی استفاده شود که با یکدیگر سازگاری داشته باشند. گونه آویشن شیرازی (Zataria multiflora) از جمله گیاهانی است که به لحاظ داشتن ترکیبات شیمیایی مختلف می تواند از ویژگی آللوپاتیک برخوردار باشد. بر همین اساس، با توجه به غالبیت این گیاه در مرتع خلیل بیگ ارسنجان و پوشش مناسب گونه های Stipa Arabica و Cymbopogon olivieri در مناطق مجاور این مرتع که مورد استفاده دام قرار می گیرند تصمیم بر آن شد تا امکان استفاده از گونه های مذکور برای توسعه پوشش در مرتع خلیل بیگ مورد تحقیق قرار گیرد. بدین منظور، تحقیقی با استفاده از خاک رویشگاه آویشن شیرازی و در محیط گلخانه انجام شد. بخش های هوایی و زیرزمینی گیاه مذکور جمع آوری شده و عصاره هایی با غلظت های 25، 50، 75 و 100 درصد اندام هوایی و 50 و 100 درصد اندام زیرزمینی تهیه شد. همچنین تیماری به عنوان شاهد (آب مقطر) نیز در نظر گرفته شد. بذر گونه های S. arabica و C. olivieri در گلدان های حاوی خاک رویشگاه آویشن (6 تکرار برای هر تیمار) کشت شدند و با استفاده از تیمارهای بالا در طول دوره تحقیق مورد آبیاری قرار گرفتند. تحقیق 5 هفته به طول انجامید و در طول تحقیق، سبز شدن بذور و ظهور نهال ها به صورت روزانه ثبت شد. در پایان آزمایش ویژگی های درصد سبز شدن، طول ساقه، طول ریشه، وزن تر ساقه، وزن تر ریشه، وزن خشک ساقه و وزن خشک ریشه دو گونه مورد مطالعه تحت تاثیر غلظت های مختلف عصاره آویشن شیرازی با استفاده از تجزیه واریانس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. از آزمون دانکن برای مقایسه میانگین ها استفاده شد. نتایج به دست آمده مبین معنی دار بودن اثر بازدارندگی مواد موجود در آویشن شیرازی بر ویژگی های مورد مطالعه و تاثیرپذیری کمتر گونه S. arabica در مقایسه با C. olivieri بود.

پارک ملی کویر با مساحتی بالغ بر 420000 هکتار از مهم ترین مراتع خشک و نیمه خشک ایران و در 50 کیلومتری جنوب شرقی تهران واقع شده است. با توجه به تعارض مرتع داران بومی در مناطق حفاظت شده، این تحقیق در قالب تفکر استفاده چند منظوره از مراتع با برآورد ارزش اقتصادی گردشگری منطقه صورت پذیرفته است. در این تحقیق برای محاسبه ارزش گردشگری پارک ملی کویر از روش هزینه سفر استفاده شده است. به منظور جمع آوری داده های مربوط به هزینه سفر و استخراج مولفه های ضروری این روش از پرسشنامه های بسته استفاده شده است. ابتدا نواحی اطراف پارک بر اساس تحلیل آماری هزینه سفر و مبادی سفر مربوطه به 5 ناحیه متحدالمرکز تقسیم شدند. سپس تابع تقاضای مراجعه کنندگان بر اساس تعداد مراجعه کننده از هر زیر ناحیه به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت ساکن و متوسط هزینه مسافرت برآورد شده است. با استفاده از تابع تقاضای مراجعه کنندگان و در نظر گرفتن ورودیه ای فرضی، تعداد بازدیدکنندگان مورد انتظار برای ورودیه های مختلف از 5000 تا 170000 ریال برآورد شده است. سپس تابع تقاضای جدیدی بر مبنای مبالغ ورودیه های فرضی و تعداد بازدیدکننده مورد انتظار برای آخر هفته هم برای کل بازدیدکنندگان و هم تنها برای بازدیدکنندگان تهران تشکیل شده است. ارزش اقتصادی پارک از محاسبه انتگرال توابع تقاضای مذکور محاسبه شده که به ترتیب معادل 23668000 ریال و 31808500 ریال برای کل بازدیدکنندگان و برای بازدیدکنندگان از تهران است. این مقادیر حدود 12,5 ریال و 16,6 ریال در هکتار در سال است. این روش در عین سادگی به خوبی معیاری کمی از ارزش اراضی طبیعی ارایه می دهد. همچنین نسبت به استفاده از روش تمایل به پرداخت و هزینه فرصت برای ارزشیابی اقتصادی عواید مراتع طبیعی توصیه می شود.

مدیریت صحیح منابع آب و خاک یک حوزه آبخیز مستلزم شناخت توان تولیدی بخش های مختلف آن در فرایند تولید روان آب و رسوب می باشد. در این پژوهش به منظور بررسی میزان روان آب و رسوب در سازندهای مختلف کواترنر، منطقه سرچاه عماری بیرجند با مساحت 14503 هکتار انتخاب گردید. از تلفیق نقشه شیب و نقشه زمین شناسی منطقه، واحدهای کاری مشتمل بر مناطق مسطح با سازندهای مختلف کواترنر تهیه شدند. سپس در هر یک از واحدهای کاری مبادرت به اندازه گیری میزان روان آب و رسوب تولیدی طی انجام شبیه سازی باران در سه پلات 0.0625 مترمربعی و در سه تکرار شده، در نهایت نتایج حاصل از باران مصنوعی به شدت 3 میلی متر در دقیقه و به مدت 14 دقیقه در رابطه با مقدار روان آب، رسوب و غلظت رسوب در سازندهای مختلف، با استفاده از آنالیز واریانس مورد مقایسه قرار گرفت. تجزیه و تحلیل نتایج نشان داد که اختلاف بین سازندهای مختلف کواترنر از نظر میزان روان آب، حجم رسوب و غلظت رسوب به ترتیب با سطوح 0.043، 0.000، 0.009 معنی دار بوده است. نتایج به دست آمده همچنین موید تولید بیش ترین مقدار روان آب توسط آبرفت های سخت نشده و حداکثر تولید و غلظت رسوب توسط پهنه های نمکی بوده است.