مرتع
سال:1388 | دوره:3 | شماره:1 |تعداد مقالات:15

تهیه داده های به هنگام از طریق نمونه گیری، گام نخست در مدیریت پایدار مراتع است. به دلیل گستردگی سطح مراتع و گوناگونی جوامع گیاهی موجود در آنها و عدم امکان شمارش یا انتخاب تمامی پایه های گیاهی، استفاده از نمونه گیری، اجتناب ناپذیر است. در مطالعات و تحقیقات انجام شده در ایران به مسایل مربوط به نمونه گیری و استراتژی های مناسب و قابل استفاده در ارزیابی پوشش گیاهی مراتع پرداخته نشده است. در این پژوهش مرکزی، کارآیی چهار استراتژی تصادفی، سیستماتیک، سیستماتیک- تصادفی و توده معرف از نقطه نظر دقت، صحت و زمان صرف شده در مراتع نیمه استپی زاگرس جنوبی در استان فارس مورد بررسی قرار گرفت. پس از مکان یابی نحوه استقرار واحدهای نمونه گیری در قالبهای چهارگانه تصادفی، سیستماتیک، سیستماتیک- تصادفی و انتخاب توده معرف، داده های پوشش تاجی گونه ها و زمان جابجایی و استقرار بین واحدهای نمونه گیری ثبت گردیده، دقت، صحت و زمان صرف شده و در نهایت، کارآیی هر استراتژی نمونه گیری با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی محاسبه گردید. نتایج نشان می دهد که استراتژی های مختلف نمونه گیری از نظر برآورد میانگین پوشش تاجی با هم اختلاف معنی داری دارند. همچنین زمان صرف شده در استراتژی های مختلف دارای اختلاف معنی دار است. وزن دهی و رتبه بندی استراتژی های چهارگانه با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی نشان داد که استراتژی سیستماتیک- تصادفی از نقطه نظر دقت، صحت و صرف زمان جهت اخذ داده ها از کارآیی بالاتری نسبت به سایر استراتژی ها برخوردار بوده و استراتژی توده معرف نیز می تواند به عنوان رویکرد جایگزین در ارزیابی پوشش تاجی مورد استفاده قرار گیرد.

چمنزارهای جهان از لحاظ تولید علوفه برای دامهای اهلی و وحشی یکی از پرمحصولترین نوع مراتع محسوب می شوند که توسعه کشت محصولات زراعی و فشار شدید چرای دام منجر به کاهش تنوع زیستی و محدود شدن آنها شده است. چمنزارهای کوهستانی عمدتا در شمال غربی ایرن بویژه در منطقه چالدران قرار گرفته اند. مردم منطقه چالدران از چمنزارهای کوهستانی به شیوه های متفاوتی استفاده می کنند که مستقیما بر روی تولید آنها موثر است. هدف این تحقیق بررسی اثرات شیوه های بهره برداری بر روی تولید علوفه چمنزارهای فوق است. چمنزارهای منطقه چالدران با توجه به نحوه بهره برداری و سطح رطوبتی به 9 واحد مطالعاتی تقسیم گردیدند و در هر واحد مطالعاتی 10 پلات 60×25 سانتیمتر بطور تصادفی در واحدهای معرف مستقر گردیدند. در هر پلات میزان تولید به تفکیک گونه از طریق قطع و توزیع برآورد گردید. ویژگی های خاک از طریق حفر سه پروفیل خاک بطور تصادفی در هر واحد مطالعاتی تعیین گردیدند. تاثیر فاکتورهای شیوه های بهره برداری و رژیم های رطوبت خاک بر روی تولید با استفاده از طرح کاملا تصادفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. اثرات عوامل خاکی و شیوه های بهره برداری بر روی نحوه توزیع گونه ها با استفاده از تکنیک رج بندی CCA تحلیل گردید. نتایج نشان داد که تولید علوفه تحت شیوه های مختلف بهره برداری در سطوح متفاوت رطوبتی اختلاف معنی داری دارند، بنابراین با افزایش رطوبت، تولید علوفه نیز افزایش می یابد. همچنین با کاربرد شیوه دروی علوفه، تولید گیاهان چمنزارها به طور چشم گیری افزایش می یابد. در چمنزارهای تحت چرای مستقیم دام مقدار تولید علوفه نسبت به سایر شیوه های رایج کمتر است. نتایج تحلیل CCA نشان داد که شیوه دروی علوفه با رطوبت، عمق و C/N خاک همبستگی مثبت و قوی دارد.

به منظور بررسی روابط پوشش گیاهی با بعضی از خصوصیات خاک در مراتع ندوشن استان یزد، بعد از شناسایی منطقه، سه تیپ رویشی که نمایانگر پوشش گیاهی کل منطقه می باشد انتخاب و در هر یک منطقه معرف تعیین گردید. در منطقه معرف هر تیپ، نمونه برداری پوشش گیاهی به روش تصادفی- سیستماتیک انجام پذیرفت. اندازه پلات های نمونه برداری با توجه به تغییرات پوشش گیاهی و نوع گونه های گیاهی به روش سطح حداقل تعیین شد. سپس در هر پلات با توجه به مرز تفکیک افق ها و نوع گیاهان موجود از دو عمق 5-0 و 60-5 سانتیمتر نمونه خاک برداشت شد. خصوصیات خاک شامل بافت، درصد آهک، گچ، اسیدیته، هدایت الکتریکی، نسبت جذب سدیم و یون های محلول سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم در آزمایشگاه اندازه گیری گردید. به منظور تجزیه و تحلیل خصوصیات خاک در ارتباط با تغییرات پوشش گیاهی از روش های تجزیه و تحلیل چند متغیره (تجزیه مولفه های اصلی) استفاده شد.نتایج به دست آمده نشان داد ارتباط ویژه ای بین پراکنش تیپ های رویشی و خصوصیات خاک وجود دارد به طوری که مهمترین خصوصیات خاک موثر در تفکیک سه تیپ رویشی منطقه مورد مطالعه بافت خاک، گچ، املاح پتاسیم، آهک و هدایت الکتریکی می باشد.

به دلیل تردد روزانه دام در اطراف آبشخورها، این مناطق معمولا بیش از سایر قسمت های مرتع تخریب می شوند. لذا بررسی تغییرات کمی و کیفی پوشش گیاهی در این مناطق ضروری است. تا در صورت مشاهده هر گونه تغییر پس رونده در وضعیت پوشش گیاهی و خاک نسبت به اصلاح شیوه مدیریت مرتع مبادرت نمود. در این تحقیق تغییرات تنوع، یکنواختی غنا و ترکیب گونه ای در فواصل مختلف از آبشخور و در راستای گرادیان شدت چرا در مراتع استپی ندوشن (قطب دامداری استان یزد) مورد بررسی قرار گرفت. جهت انجام پژوهش از روش طبقه بندی- سیستماتیک- تصادفی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی استفاده شد. در هر پلات 2m2، درصد تاج پوشش و تراکم هر گونه تخمین زده شد. جهت بررسی اثر شدت چرا بر ترکیب گونه ای، درصد تاج پوشش فرم های مختلف رویشی و همچنین درصد تاج پوشش کل، درصد تاج پوشش گونه های خوشخوراک، غیرخوشخوراک تخمین زده شد. تنوع با استفاده از دو شاخص شانون و سیمپسون، یکنواختی با استفاده از شاخص پیلو و غنای گونه ای با شمارش تعداد گونه در هر سایت مورد بررسی قرار گرفت. تمام تجزیه و تحلیل داده ها در نرم افزار SPSS 11.5 انجام شد نتایج کلی نشان داد که بررسی تنوع در شدت چرایی های مختلف همواره نمی تواند گویای تغییرات ایجاد شده به وسیله فشار چرای دام باشد چرا که در مناطق خشک گیاهان استرس های محیطی را تحمل کرده، چرای دام در این مناطق نمی تواند درحذف کامل یک گونه نقش موثری داشته باشد. و از آن جایی که چرای دام بیشترین اثر خود را روی درصد تاج پوشش گونه غالب و به دنبال آن ترکیب گیاهی یک منطقه اعمال می کند، لذا به نظر می رسد شاخص سیمپسون با تاثیر گرفتن بیشتر از درصد تاج پوشش گونه غالب در مقایسه با شاخص شانون که حساسیت زیادی به گونه های نادر دارد شاخص مناسبتری جهت پایش (بررسی تغییرات ناشی از چرای دام) در مراتع خشک می باشد.

در مدیریت مرتع شناخت عوامل محیطی و میزان اثر آنها بر پوشش گیاهی بسیار حایز اهمیت است. این مطالعه به بررسی اثر دو عامل مهم محیطی یعنی خصوصیات خاک و توپوگرافی بر پوشش گیاهی بخشی از مراتع ییلاقی البرز مرکزی و تعیین سهم هر یک در تغییرات پوشش گیاهی منطقه با بهره گیری از روش های آنالیز چند متغیره پرداخته است. پس از تعیین 30 واحد کاری همگن از نظر توپوگرافی و شناسایی اولیه فلور منطقه، نمونه برداری پوشش گیاهی در 320 پلات 1 مترمربعی و در امتداد ترانسکت با ثبت درصد پوشش تاجی گیاهان انجام گردید. براساس وسعت واحدهای کاری همگن و تیپ های گیاهی موجود در آن تا 3 نمونه خاک نیز برداشت شد. نتایج حاصل از آنالیز خوشه ای 12 زیر اجتماع گیاهی را در منطقه نشان داد. این زیر اجتماعات سپس به طور کامل از نظر ترکیب گیاهی تشریح شدند. کاربرد روش های رسته بندی نشان داد که در منطقه مورد مطالعه عوامل توپوگرافی و خاک بر پراکنش جوامع گیاهی اثر معنی داری داشته که منجر به تفکیک پنج گروه گیاهی گردید. علاوه بر این 12 زیر اجتماع گیاهی منطقه نیز با عوامل محیطی همبستگی نشان دادند. آنالیز تقسیم بندی واریانس نشان داد که 57.4 درصد از تغییرات پوشش گیاهی منطقه به وسیله خصوصیات خاک و 39.4 درصد توسط ویژگی های توپوگرافی منطقه قابل تشریح است. حدود 3.2 درصد از تغییرات پوشش گیاهی منطقه تحت اثر مشترک دو عامل محیطی ذکر شده بوده است.

در مدیریت مرتع شناخت عوامل محیطی و میزان اثر آنها بر پوشش گیاهی بسیار حایز اهمیت است. این مطالعه به بررسی اثر دو عامل مهم محیطی یعنی خصوصیات خاک و توپوگرافی بر پوشش گیاهی بخشی از مراتع ییلاقی البرز مرکزی و تعیین سهم هر یک در تغییرات پوشش گیاهی منطقه با بهره گیری از روش های آنالیز چند متغیره پرداخته است. پس از تعیین 30 واحد کاری همگن از نظر توپوگرافی و شناسایی اولیه فلور منطقه، نمونه برداری پوشش گیاهی در 320 پلات 1 مترمربعی و در امتداد ترانسکت با ثبت درصد پوشش تاجی گیاهان انجام گردید. براساس وسعت واحدهای کاری همگن و تیپ های گیاهی موجود در آن تا 3 نمونه خاک نیز برداشت شد. نتایج حاصل از آنالیز خوشه ای 12 زیر اجتماع گیاهی را در منطقه نشان داد. این زیر اجتماعات سپس به طور کامل از نظر ترکیب گیاهی تشریح شدند. کاربرد روش های رسته بندی نشان داد که در منطقه مورد مطالعه عوامل توپوگرافی و خاک بر پراکنش جوامع گیاهی اثر معنی داری داشته که منجر به تفکیک پنج گروه گیاهی گردید. علاوه بر این 12 زیر اجتماع گیاهی منطقه نیز با عوامل محیطی همبستگی نشان دادند. آنالیز تقسیم بندی واریانس نشان داد که 57.4 درصد از تغییرات پوشش گیاهی منطقه به وسیله خصوصیات خاک و 39.4 درصد توسط ویژگی های توپوگرافی منطقه قابل تشریح است. حدود 3.2 درصد از تغییرات پوشش گیاهی منطقه تحت اثر مشترک دو عامل محیطی ذکر شده بوده است.

کشت مخلوط، الگوی اقتباس شده از سیستم های پایدار طبیعی گیاهان از جمله مراتع و جنگل های بکر و دست نخورده می باشد که نشان می دهد طبیعت همواره ترکیب گونه ها را بر حالت تک گونه ای ترجیح می دهد. عملکرد بالا و دارای کیفیت عالی مخلوط لگوم- گراس که نمودی از یک سیستم کشاورزی پایدار می باشد نقش مهمی در سیستم های تولید علوفه دام دارند. به کارگیری مدیریت پایدار در این گونه اراضی از جمله کشت مخلوط با گونه های گیاهی در تراکم های مناسب می تواند علاوه بر حفظ این منابع باعث افزایش عملکرد و حاصلخیزی خاک شود. به این منظور نسبتهای مختلف بذر به میزان 0:100) و 33:66 و 66:33 و (100:0 برای کشت مخلوط جو و 2 گونه ی ماشک علوفه ای در آزمایشی به صورت فاکتوریل و در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی انجام گرفت. تجزیه واریانس داده ها نشان داده که عملکرد هر دو تیمارها در سطح %1 معنی دار و از نظر میزان پروتئین نیز تیمار میزان تراکم در سطح %1 معنی دار بوده، مقایسه میانگین ها نیز نشان داد که تیمار (ترکیب Hordeum vulgar- Vicia villosa با تراکم (33:66 با تولید 5.266 تن در هکتار از بیشترین عملکرد و 17.14 بالاترین درصد پروتئین برخوردار می باشد. براین اساس استفاده از گونه Vicia villosa در کشت مخلوط جو با نسبت تراکم 33:66 شرایط منطقه توصیه می گردد.

بررسی ها نشان می دهند از کل 12.6 میلیون هکتار دیمزارهای موجود، در حدود چهار تا پنج میلیون هکتار در زمره دیمزارهای کم بازده، پرشیب و رها شده قرار دارند. این اراضی علاوه بر اینکه حداقل بهره دهی را دارند، در معرض فرسایش شدید و شستشوی دائم قرار گرفته و همه ساله قسمتی از لایه حاصلخیز و زنده خاک خود را از دست می دهند. با توجه به اینکه فاکتورهای بارندگی، شیب و عمق خاک از جمله عوامل موثر در بررسی تناسب دیمزارها می باشد، لذا با استفاده از نقشه های کاربری اراضی سال 2001، همباران، شیب و عمق خاک، نقشه مناطق مناشب و نامناسب جهت کشت دیم در دیمزارهای طالقان استخراج و نسبت به کنترل صحرایی نتایج بدست آمده از نقشه ها اقدام گردید. بررسی اقلیمی منطقه و نقشه های همباران نشان داد محدودیتی از نظر بارندگی برای کشت دیم وجود ندارد. با توجه به نتایج حاصل از نقشه ها و بازدیدهای صحرایی ملاحظه شد دیمزارهایی که شرایط بسیار مناسب از لحاظ پارامترهای اقلیمی و فیزیکی دارند %28.5 از سطح حوزه آبخیز طالقان را به خود اختصاص داده اند و %71.5 از اراضی نیز بسیار نامناسب جهت کشت دیم تشخیص داده شد. بنابراین، برای مناسب بودن اراضی جهت کشت دیم داشتن سه شرط بارندگی بیش از 300 میلیمتر، عمق خاک مناسب و شیب کمتر از %12 الزامی است.

آنالیز تغییرپذیری مکانی خصوصیات خاک برای تفسیر اکوسیستم ها و برای پیشرفت مدلسازی اهمیت دارد. خاک محیط ناهمگنی به شمار می رود که ویژگی های آن در زمان و مکان تغییر می کند. خاک و پوشش گیاهی با هم ارتباط متقابل داشته و بر هم تاثیر می گذارند. لذا بررسی تغییرات مکانی ویژگی های خاک در کنار دیگر تغییرات محیطی امری ضروری است. بمنظور بررسی تغییرپذیری ویژگی های خاک در مراتع رینه استان مازندران تعداد 300 نمونه خاک از عمق 0-30 سانتی متری جمع آوری و به آزمایشگاه انتقال یافت. در آزمایشگاه ویژگی های خاک شامل pH، آهک، وزن مخصوص ظاهری (Bd) و حقیقی (Pd)، فسفر کل، نیتروژن کل، پتاسیم قابل جذب، ماده آلی (OM)، رطوبت اشباع (SM)، بافت خاک (درصد سیلت، رس و شن)، ظرفیت زراعی (FC)، نقطه پژمردگی (PWP)، آب قابل دسترس خاک (AW) و قدرت نگهداری آب در خاک (WC) اندازه گیری شد. سپس داده ها نرمال گردیده و آنالیزهای مقدماتی آماری برای توصیف ویژگی های خاک و آنالیز زمین آماری برای نشان دادن وابستگی مکانی این ویژگی ها صورت گرفت. در نهایت با استفاده از روش درون یابی و نرم افزار ILWIS نقشه توزیع مکانی این ویژگی ها صورت گرفت. نتایج نشان داد که در منطقه مورد مطالعه، ویژگی های مورد بررسی وابستگی مکانی داشته و بالاترین وابستگی مکانی در pH و کمترین وابستگی مکانی در پتاسیم وجود داشت.

سرمایه اجتماعی یکی از مفاهیم جدید در مباحث توسعه اقتصادی- اجتماعی جوامع است. با افزایش جمعیت، بهره برداری صحیح، حفاظت و توسعه پایدار منابع طبیعی (جنگلها و مراتع) مستلزم مشارکت بهره برداران است. هدف این مطالعه، بررسی نقش سرمایه اجتماعی در میزان مشارکت مجریان در اجرای طرح های مرتع داری براساس دیدگاه های مجریان این طرح ها است. نمونه آماری، مجریان طرح های مرتعداری در 72 سامان عرفی می باشند. ابزار تحقیق پرسش نامه بوده و نمونه گیری با استفاده از روش تصادفی طبقه ای انجام گرفت. اساس تفکیک طبقات زمان اجرای طرح مرتع داری در هر سامان عرفی است. یافته های این پژوهش نشان می دهد رابطه معنی داری بین سرمایه اجتماعی و مولفه های آن شامل، اعتماد در روابط فردی ، اعتماد نهادی، امنیت اجتماعی و همکاری متاقبل با میزان مشارکت مجریان در اجرای طرح های مرتعداری وجود دارد. همچنین نتایج آنالیز واریانس نشان می دهد بین نوع مدیریت در بهره برداری از مراتع منطقه با میزان شاخص سرمایه اجتماعی بهره برداران بر حسب شیوه بهره برداری تفاوت معنی داری وجود دارد. مقایسه میانگین شاخص سرمایه اجتماعی نشان می دهد، شیوه بهره برداران افرازی بطور معنی داری حائز بیشترین سرمایه اجتماعی و شیوه بهره برداران شورایی واجد کمترین سرمایه اجتماعی برای اجرای طرح های مرتع داری می باشد.

ارزیابی فرسایش خاک یکی از موارد مهم در تعیین شایستگی مرتع است. این تحقیق به منظور مقایسه کارآیی مدل اصلاح شده پسیاک و EPM در طبقه بندی حساسیت خاک به فرسایش در حوزه آبخیز قره آقاچ با وسعت 8962.25 هکتار در سمیرم انجام گرفت. برای دستیابی به متغیرهای مدلهای مورد بررسی، از خطوط توپوگرافی رقومی شده 1:25000، مدل رقومی ارتفاعی، نقشه شیب، عکس های هوایی 1:40000، نقشه زمین شناسی، رخساره ژئومورفولوژی، پوشش گیاهی، خاکشناسی و کاربری اراضی استفاده گردید. در عملیات صحرایی در تمامی واحدهای هیدرولوژیکی (به عنوان واحدهای کاری)، فرم های مربوطه به دو مدل تکمیل گردید. پس از تعیین امتیاز و نهایی سازی لایه های اطلاعاتی، ترکیب و تلفیق لایه ها صورت گرفت که حاصل آن ایجاد نقشه نهایی شدت فرسایش برای هر واحد هیدرولوژیک وتیپ های پوشش گیاهی بود. برای تعیین کلاس حساسیت خاک به فرسایش در ارزیابی شایستگی مرتع از روش فائو استفاده شد. فائو برای تعیین طبقات شایستگی حساسیت خاک به فرسایش چهار طبقه شایستگی خوب، متوسط، کم و غیرشایسته را پیشنهاد کرد. نتایج شدت فرسایش خاک نشان داد که در مدل جدید پسیاک، %3.5، %64 و %32.4 از منطقه به ترتیب در کلاس فرسایش کم، متوسط و شدید طبقه بندی گردید. حال آنکه در مدل EPM، %57، %5.4 و %37.6 از منطقه به ترتیب در کلاس شایستگی متوسط، شدید و خیلی شدید قرار گرفت. نتایج مقایسه آماری برآورد فرسایش و رسوب دو مدل با مقادیر رسوب و فرسایش اندازه گیری شده نشان داد که فرسایش و رسوب برآورد شده توسط مدل اصلاح شده PSIAC نسبت به مدل EPM فاقد اختلاف معنی دار در سطح 1 و 5 درصد آماری است، که در مدل اصلاح شده PSIAC نه عامل موثر در تعیین حساسیت خاک از عوامل موثر در تعیین شایستگی مرتع می باشد، بنابراین فرسایش برآوردی توسط مدل اصلاح شده PSIAC واقعی تر است و نتیجه به دست آمده با مشاهدات صحرایی مطابقت داشت.