مرتع
سال:1390 | دوره:5 | شماره:4 (پیاپی 20) |تعداد مقالات:14

با توجه به اینکه اندازه گیری مستقیم تولید از طریق قطع گونه های گیاهی رویشی مخرب و پرهزینه است، از این رو تحقیق حاضر به منظور برآورد تولید علوفه خشک گونه گریشهک (.Sphaerocoma aucheri Boiss) بر اساس پارامترهای رویشی (شامل سطح پوشش تاجی، قطر کوچک تاج، قطر بزرگ تاج، متوسط قطر تاج و ارتفاع) انجام شد. جمع آوری داده های مربوط به تولید علوفه خشک و متغیرهای وابسته از 50 پایه گیاهی از یک قرق 4 ساله در استان هرمزگان، به صورت تصادفی در امتداد 5 ترانسکت انجام شد. پس از اطمینان از عدم وجود داده های پرت، برای تجزیه و تحلیل از روش تجزیه رگرسیون چندمتغیره گام به گام استفاده شد. نتایج نشان داد که 0.77 تغییرات تولید با تغییرات درصد پوشش گونه ساحلی مورد مطالعه قابل توجیه است. در رابطه رگرسیونی ضریب سطح تاج پوشش گیاهی برابر با 3.192 و مقدار عدد ثابت برابر با 6.283 حاصل شد. با توجه به اعتبارسنجی مدل، امکان برآورد تولید گونه گریشهک از طریق روش غیرمخرب اندازه گیری پوشش تاجی آن وجود دارد.

این تحقیق به بررسی عوامل پستی و بلندی و خاک موثر بر ساختار پوشش گیاهی در دامنه شمالی اشترانکوه می پردازد. حوزه چال کبود در این منطقه با داشتن بیشترین اختلاف ارتفاع و وجود شرایط پستی و بلندی و تنوع گونه های گیاهی برای انجام این تحقیق انتخاب شد. 19 طبقه ارتفاعی با اختلاف ارتفاع 100 متر تعیین و در هر طبقه ارتفاعی 4 ترانسکت 200 متری شامل 2 ترانسکت عمودی و 2 ترانسکت افقی مستقر و در امتداد هر ترانسکت 8 کوادرات برای نمونه برداری برداشت شد. با توجه به اینکه تاثیر عوامل زمین شناسی، توپوگرافی، اقلیم و موجودات زنده طی گذشت زمان در خصوصیات خاک پدیدار می شود، بنابراین یکی از عوامل مهم و موثر بر پراکنش پوشش گیاهی خصوصیات خاک است. در هر طبقه ارتفاعی در واحدهای همگن پروفیل خاک حفر و عوامل خاکی اندازه گیری شد. در هر طبقه ارتفاعی عامل شدت چرا نیز تعیین شد. پوشش گیاهی با به کارگیری روش تجزیه و تحلیل دوطرفه گونه های شاخص (TWINSPAN) طبقه بندی و 14 تیپ گیاهی در پروفیل ارتفاعی منطقه تفکیک شد. با استفاده از روش تطبیقی قوس گیری (DCA) گونه های گیاهی و سایت های نمونه برداری به ترتیب در 4 و 6 گروه مشابه رسته بندی شدند. به منظور بررسی تاثیر عوامل خاک و پستی و بلندی بر پوشش گیاهی از روش تجزیه تطبیقی متعارف (CCA) استفاده شد و میزان همبستگی هر یک از عوامل محیطی با حضور گونه های گیاهی به دست آمد. نتایج نشان داد عوامل خاکی بیشترین تاثیر را در پراکنش و استقرار گونه های گیاهی در منطقه مورد مطالعه دارند و عوامل ارتفاع، شیب و شدت چرا به ترتیب در درجه اهمیت بعدی قرار دارند.

گونه Eurotia ceratoides (L.) C.A.M از گیاهان مهم و باارزش مرتعی است که اغلب به صورت گونه همراه و به ندرت به عنوان گونه غالب در مراتع مشاهده می شود و اهمیت زیادی در حفاظت خاک و تولید علوفه دام ها دارد. تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی روش تجزیه چندمتغیره برای مطالعه توزیع جغرافیایی گونه ها تنها در مقیاس داده های حضور و عوامل محیطی در منطقه شمال شرق سمنان با استفاده از روش های میانیابی و Ecological Niche Factor Analysis (ENFA) است. برای این منظور از داده های مکانی حضور این گونه به عنوان مکان های مناسب بالفعل برای رویش آن و بررسی شرایط محیطی (خاک و پستی و بلندی) این مناطق برای شناسایی نیازهای رویشگاهی آن استفاده شد. برای نمونه برداری از پوشش گیاهی در هر تیپ رویشی، 3 ترانسکت 750 متری مستقر و در هر ترانسکت 15 پلات با فواصل50 متر مستقر شد. در این مطالعه، اندازه پلات به روش سطح حداقل برای رویشگاه های شمال شرق سمنان تعیین شد. در هر تیپ رویشی با توجه به تغییرات پوشش گیاهی و عوامل محیطی در 6 پروفیل از دو عمق 2-0 و 80-20 سانتی متر، نمونه برداری از خاک انجام شد و مختصات جفرافیایی مناطقی که گونه E. ceratoides حضور داشت با GPS تعیین شد. با وارد کردن لایه های اطلاعاتی در مدل مناسب و اعمال تجزیه های آماری مورد نیاز در نرم افزار BIOMAPPER، نقشه رویشگاه های بالقوه این گونه ایجاد شد. نتایج نشان داد که 15000 هکتار معادل 20 درصد از کل سطح منطقه رویشگاه بالقوه گونه E. ceratoides به شمار می رود. برای بررسی صحت این مدل از نمایه Boyce استفاده شد و میزان صحت مدل برابر با 93.2 درصد ارزیابی شد. میزان تطابق نقشه تهیه شده با نقشه واقعی پوشش گیاهی نیز با استفاده از ضریب کاپا محاسبه شد که نشان دهنده تطابق خوبی بود (ضریب کاپای 0.85). بررسی ویژگی های رویشگاهی گونه E. ceratoides و مطالعه عوامل حاشیه گزینی و تخصص گرایی نشان داد که این گونه در مناطق با اسیدیته 7.8-8، هدایت الکتریکی 0.17-0.26 دسی زیمنس بر متر، بافت لومی- شنی و در ارتفاع 2200-16000 متر از سطح دریا پراکنده است.

نظریه های متفاوت و متناقضی از ارتباط پوشش گیاهی با خاک در رویشگاه های مختلف ارائه شده است. همچنین از رابطه عوامل خاکی با بانک بذر داخل خاک هیچ گونه گزارشی ثبت نشده است. هدف از این تحقیق بررسی و کشف ارتباط بین سه عامل خاکی (بافت، مواد آلی و EC) با پوشش گیاهی از یکسو و با بانک بذر خاک از سوی دیگر است. برای این منظور 50 پلات 4 مترمربعی در منطقه ای شور برای نمونه برداری مشخص شد. در اوایل فصل بهار، خاک آن به منظور تعیین بانک بذر و تجزیه شیمیایی و فیزیکی از دو عمق 0-5 و 5-10 سانتی متری نمونه برداری شد. در فصل رشد همان سال نیز درصد پوشش -گیاهی در گونه های مختلف تخمین زده شد. بانک بذر خاک با کشت و مطالعه نمونه های خاک در گلخانه برای هر گونه در هر پلات در دو عمق 0-5 و 5-10 سانتی متری تعیین شد و عوامل فیزیکی- شیمیایی خاک نیز در هر دو عمق در آزمایشگاه به تفکیک اندازه گیری شد. تجزیه و تحلیل آماری چندمتغیره (رج بندی) برای تعیین روابط بین عوامل خاکی با پوشش سطحی و با بانک بذر خاک استفاده شد. همچنین رگرسیون گام به گام برای تعیین مهمترین عامل خاکی موثر بر پوشش گونه غالب، در سطح خاک و بر تراکم گونه غالب در بانک بذر استفاده شد. نتایج رج بندی نشان داد که از بین سه عامل مورد مطالعه خاکی، EC و بعد از آن مواد آلی بیشترین تاثیر را بر روی پراکنش مجموع گونه های گیاهی داشت. همچنین پوشش گونه غالب بیشتر متاثر از بافت خاک بود. این در حالی بود که هیچ کدام از عوامل خاکی تاثیر معنی داری بر روی پراکنش بذور مجموع گونه ها و بذر گونه غالب نشان ندادند.

آگاهی از رفتار رویشی و تولیدی گیاهان از نظر مراحل رویشی و تغییرات زمانی و مکانی ارزش رجحانی گونه های مرتعی از مباحث مهم در مدیریت مراتع به خصوص در مراتع خشک و نیمه خشک ایران است. در این پژوهش تاثیر زمان های مختلف چرا بر ارزش رجحانی گونه Festuca ovina در مکان های مختلف نیمه استپی ایران در سال های 1386 تا 1389 بررسی شد. به منظور مطالعه پوشش گیاهی از روش نمونه گیری تصادفی با قاب یک مترمربعی در ماه های مختلف استفاده شد. به منظور تعیین ارزش رجحانی گونه F. ovina برای گوسفند از شاخص انتخاب گونه استفاده شد. در این مطالعه پس از محاسبه نسبت گونه در جیره و نسبت گونه در علوفه، شاخص رجحان محاسبه شد. به منظور مقایسه ارزش رجحانی گونه در مکان ها، سال ها و زمان های مختلف از طرح کاملا تصادفی با تجزیه مرکب در مکان و سال استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد بین سایت های مورد مطالعه و همچنین بین ماه های مورد بررسی اختلاف معنی داری در سطح 5 درصد وجود دارد. بررسی تغییرات ارزش رجحانی گونه F. ovina نشان داد با افزایش زمان چرا میزان ارزش رجحانی این گونه تا مرداد افزایش و سپس در شهریور کاهش می یابد.

در این تحقیق مناسب ترین زمان جمع آوری بذر سه گونه مرتعی از گندمیان شامل Stipa barbata، Stipa parviflora و Cymbopogon olivieri بررسی شد. بذر گونه های مورد مطالعه در تاریخ های خاص با توجه به مراحل فنولوژی از مراتع استان یزد جمع آوری شد. به عبارت دیگر جمع آوری بذور از زمان رسیدن بذر تا موقع ریزش بذر در چندین مرحله انجام شد. پس از خشک شدن بذور در هوای آزاد، از هر مرحله تعداد 400 عدد بذر در 4 تکرار در پتری دیش مورد آزمایش قرار گرفتند و شمارش بذور جوانه زده به مدت 21 روز ادامه یافت. داده های هر گونه گیاهی به صورت مجزا در قالب طرح کاملا تصادفی با تیمارهای تاریخ برداشت (در گونه S. parviflora با 4 زمان، گونه olivieri.C با 6 زمان و گونه S. barbata با 3 زمان برداشت) تجزیه و تحلیل شد. در مواردی که اثر تیمار زمان معنی دار بود، مقایسه میانگین درصد جوانه زنی در زمان های مختلف با استفاده از آزمون دانکن انجام شد. نتایج آزمایش نشان داد که زمان های مختلف برداشت در جوانه زنی همه گیاهان مورد مطالعه دارای اختلاف معنی دار در سطح یک درصد است. در گونه S. parviflora بیشترین درصد جوانه زنی در 3 خرداد (93%) و کمترین آن در 17 خرداد (63%) اتفاق افتاد. در گونه C. olivieri بیشترین درصد جوانه زنی در 21 اردیبهشت (70%) و کمترین آن در آن در 18 خرداد (28%) مشاهده شد. بذور گونه S. barbata در 23 خرداد بیشترین درصد جوانه زنی (57%) و در 16 خرداد کمترین مقدار جوانه زنی (25%) را نشان داد.

مطالعه روند تغییرات تولید و تاج پوشش و اهمیت نسبی فرم های مختلف رویشی در رویشگاه های مرتعی در خلال فصل رویش، اهمیت زیادی دارد. بدین منظور مطالعه ای در سال های 1387 و 1388 در منطقه ندوشن از توابع استان یزد انجام شد. برای ارزیابی پوشش گیاهی و تعیین اهمیت نسبی هر یک از فرم های رویشی از روش نمونه گیری تصادفی با قاب های یک مترمربعی در سه مرحله از طول دوره رویش (ابتدای فصل رویش، اواسط فصل رویش و انتهای فصل رویش) استفاده شد. نتایج نشان داد که در طول فصل رویش بالاترین اهمیت نسبی را بوته ها و سپس گندمیان و پهن برگان علفی دارا هستند. همچنین اهمیت نسبی بوته ها در خلال فصل رویش روند افزایشی نشان می دهد، در حالی که اهمیت نسبی گندمیان و پهن برگان علفی روند کاهشی دارد. بین درصد پوشش گیاهی و تولید برای هر یک از فرم های رویشی  (P<0.05)در طول دوره چرا همبستگی نسبتا قوی وجود دارد. ضریب تبیین برای پهن برگان علفی 0.84=R2، برای بوته ای ها 0.78=R2 و برای گندمیان 0.67=R2 به دست آمد. با توجه به متفاوت بودن اهمیت نسبی گیاهان در طول فصل رویش و وجود رابطه معنی دار بین تولید و پوشش گیاهی می توان با اندازه گیری پوشش در مراحل مختلف فصل رویش به تخمین مناسبی از مقدار تولید علوفه در این مناطق دست یافت.

در این مطالعه سعی بر آن است با توجه به لزوم انتخاب بهترین روش مدیریتی برای مدیریت اصولی مراتع استپی، تاثیر چرای دام بر تنوع و ترکیب گیاهی با مقایسه انواع شاخص های تنوع در سه روش مدیریتی قرق بلندمدت، قرق کوتاه مدت (چرای متوسط) و چرای آزاد بررسی شود. پس از تعیین منطقه معرف، در هر منطقه نمونه برداری از درصد پوشش گونه های گیاهی در 30 پلات مستقر شده در طول 3 ترانسکت (فواصل ترانسکت 50 متر) به روش تصادفی- سیستماتیک انجام شد. شاخص های تنوع آلفا، بتا، شاخص های تنوع شانون و شاخص یکنواختی در هر مدیریت چرایی محاسبه و سپس با استفاده از تجزیه واریانس یکطرفه مقایسه شد. برای بررسی تغییر در ترکیب گیاهی مدیریت های چرایی مختلف از روش رج بندی مقیاس بندی چندبعدی غیرمتریک به همراه تحلیل چندپاسخی روش جایگشت استفاده شد. نتایج نشان داد که کلیه شاخص های تنوع با چرای دام تغییر کرده است. اگرچه چرای دام ارزش عددی هر کدام از شاخص های شانون، سیمپسون و تنوع آلفا را به نصف کاهش داده است، ولی چرای آزاد باعث افزایش تنوع بتا تا سه برابر شده است. افزایش تنوع بتا در چرای آزاد ناشی از ناهمگنی های ایجاد شده در پوشش گیاهی توسط عامل چرا و عامل تسهیل توسط گونه های غیر خوشخوراک است. نتایج حاصل از روش های رج بندی نشان می دهد که چرای دام شیب تغییرات اصلی در منطقه بوده و باعث تفاوت در ترکیب جوامع گیاهی مناطق مختلف مدیریتی به شکلی شده است که بر روی محور رج بندی حاصل پلات های نمونه بردای هر منطقه مدیریتی در حدود 90 درصد از مناطق دیگر قابل تفکیک است. اگرچه قرق بلندمدت از نظر تنوع و ترکیب پوشش گیاهی در شرایط ایده آلی قرار دارد، ولی قرق کوتاه مدت نیز باعث احیاء پوشش گیاهی شده است.

امروزه استفاده از تصاویر ماهواره ای به عنوان یکی از کم هزینه ترین و سریع ترین روش های ارزیابی مراتع مورد توجه است. در این مطالعه، تعداد 10 شاخص گیاهی از گروه های مختلف با استفاده از باندهای طیفی محاسبه و میزان همبستگی این شاخص ها با میزان تاج پوشش گیاهی 3 تیپ مرتعی در منطقه سمیرم اصفهان اندازه گیری شد. میزان تاج پوشش گیاهی و سایر اجزای زمین مانند لاشبرگ و سنگ و سنگریزه و خاک لخت با استفاده از روش قدم- نقطه و به شکل شعاعی (10 نقطه تصادفی در هر تیپ انتخاب و از هر نقطه تصادفی 4 ترانسکت 150 متری و در مجموع تعداد 6000 نقطه در هر تیپ مرتعی) تعیین شد. گروه های مختلف شاخص های گیاهی بر اساس شیب خط خاک، فاصله از خط خاک و شاخص های حساس به آب گیاهان با استفاده از داده های ماهواره IRS-P6 (سنجنده AWiFS) بررسی شد. نتایج نشان داد با وجود اینکه تیپ های گیاهی بر اساس خصوصیات خود با یکی از 10 شاخص های گیاهی سنجش از دوری محاسبه شده همبستگی بیشتری دارد، ولی میزان همبستگی بین هر یک از شاخص های گیاهی در تیپ های مختلف با یکدیگر متفاوت است. میزان همبستگی پوشش گیاهی و شاخص های گیاهی با در نظر گرفتن پوشش گیاهی زنده بسیار بیشتر بوده و در تیپ های تخریب یافته،میزان همبستگی بین تاج پوشش و شاخص های گیاهی به دلیل کاهش بازتاب ناشی از فتوسنتز کاهش نشان داد. نتایج این تحقیق نشان داد که هر یک از شاخص های گیاهی برای پهنه بندی یک نوع تیپ گیاهی خاص مناسب است و این نکته در پهنه بندی و پایش پوشش گیاهی باید مدنظر قرار گیرد.

مراتع اصلی ترین منبع تامین نیاز غذایی دام در ایران است که با مساحتی حدود 90 میلیون هکتار بخش اعظمی از خاک کشور را به خود اختصاص داده است. جامعه عشایری کشور جامعه ای است که اساس زندگی آن بر پایه دامداری و بهره برداری از مراتع بنا شده است. اگرچه تولید گوشت و سایر فرآورده های دامی مهمترین و موثرترین دستاورد بهره برداری از مراتع در معیشت و اقتصاد خانوار عشایر است، اما همچنان جایگاه و سهم این بخش از منابع طبیعی در درآمد این بهره برداران به خوبی شناخته نشده است. بنابراین؛ تحقیق حاضر را می توان گامی برای شناخت و بررسی نقش و سهم مرتع در درآمد دامداری بهره برداران مراتع مناطق عشایری دانست. در این بررسی تعداد دام، درآمد خالص، ناخالص، درآمد و هزینه های دامداری بهره برداران عشایری، درآمدهای حاصل از مرتع و مدت زمان بهره برداری از علوفه مراتع و نیز انواع منابع تامین نیازهای غذایی دام این بهره برداران مطالعه شد. اطلاعات این تحقیق بهروش پیمایشی و از طریق تکمیل پرسش نامه بهروش تصادفی از 50 خانوار بهره بردار عشایری حوزه آبخیز همیان از توابع شهرستان کوهدشت استان لرستان جمع آوری شد. برای تجزیه و تحلیل از تجزیه واریانس یکطرفه و مقایسه میانگین با آزمون چنددامنه دانکن استفاده شد. بر اساس نتایج، سهم مرتع در درآمد خانوارهای بهره بردار عشایری حدود 70 درصد درآمد خالص دامداری آنهاست. این یافته نشان دهنده میزان اتکاء اقتصادی و معیشتی بهره برداران عشایری به مراتع است.