تحقیقات فرهنگی ایران
سال:1387 | دوره:1 | شماره:1 (پیاپی 1) |تعداد مقالات:10

جهانی شدن، روند متناقض مدرنیته را تشدید کرده و آن را درون فرآیندی متقابل از همگن سازی ها و ناهمگن سازی های هویتی - جماعتی وارد کرده است. اثر مشخص این امر، گسترش هویت های اقلیتی در سطوح بومی و محلی از یک سو، و تداخل نقش های هویتی و شکل گیری هویت های اجتماعی هر چه گسترده تر در قالب های بومی و فرا ملی از سوی دیگر است. شهرها به مثابه پهنه اصلی تبلور یافتن هویت ها و روزمرگی در فضای شهری امروز بیش از پیش مطرح هستند. از این رو، مفهوم سبک زندگی در ترکیب خود با مفهوم روزمرگی امروز باید به گونه ای دیگر تفسیر شود. زمانی که این دو مفهوم را در تقاطعی معنایی با دو مفهوم خرده فرهنگ اقلیت قرار دهیم، باز هم به موقعیت های پیچیده تری می رسیم. آنچه در مقاله حاضر مورد نظر است، حرکت از این چارچوب فکری و تلاش برای کاربرد آن در شرایط خاص ایران است که در آن جهانی شدن به امواج مقاومت هویتی دامن زده است؛ اگر چه این مقاومت لزوما شکل فعال و خودآگاه ندارند. بنابراین، هدف ما تحلیل گسست های کنونی جامعه در تبلور فضایی زمانی آنها از خلال برونیت یافتن آنها در سبک های زندگی در سطح شهرها پی آمدهای آنهاست. رویکرد مقاله، کاربردی است و تلاش می کند به راهکارهایی عملی به ویژه در زمینه سیاست گذاری های راهبردی و راهکاری در زمینه فرهنگ عمومی دست یابد.

مفهوم «سبک زندگی» از جمله مفاهیم علوم اجتماعی است که اخیرا بسیار مورد توجه قرار گرفته است؛ اما کاربردهای متفاوت و بعضا متعارض، آن را مفهومی مبهم و از دیدگاه پاره ای محققان غیر قابل استفاده کرده است. در مقاله حاضر، ابتدا به ارایه تبیینی واژه شناسانه از این مفهوم، پرداخته شده و سپس به بررسی ابعاد مفهومی آن در حوزه علوم اجتماعی پرداخته شده است. این مفهوم با سایر مفاهیم در حوزه علوم اجتماعی، از جمله مفهوم «ذایقه» دارای ارتباط و پیوند وثیقی است. در این مقاله کوشیده ایم، با بررسی مولفه های «سبک زندگی» بپردازیم.

مطالعه مصرف همواره مورد توجه شاخصه های مختلف علوم اجتماعی بوده است. در این مطالعات، به ویژه در مطالعات انتقادی، یکی از موضوعات مورد توجه گسترش مصرف گرایی و پیامدهای آن بوده است. در این مقاله، با هدف پیوند مطالعات سیاسی و فرهنگی، تلاش خواهد شد تا پیامدهای سیاسی مصرف گرایی با تکیه بر مفهوم حمایت سیاسی بررسی می شود. بر این اساس، ابتدا مصرف گرایی و حمایت سیاسی تعریف خواهد شد و به دنبال آن نظریه هایی که قادرند آثار و پیامدهای مصرف گرایی را تبیین نمایند، ارایه می شود. استدلال اساسی این مقاله آن است که گسترش مصرف گرایی در جامعه ایران به رشد احساس محرومیت نسبی منجر شده است و منبع این محرومیت عملکرد نظام سیاسی ارزیابی خواهد شد؛ بدین ترتیب تحت تاثیر احساس محرومیت نسبی در دهه آینده شاهد کاهش حمایت سیاسی خواهیم بود.

در اکثر نظریه ها درباره نقش دانشگاه در دنیای جدید چنین استدلال می شود که ارتقای فرهنگ و تربیت شهروند مشارکت جو در کنار تربیت فرد متخصص، از اهم وظایف دانشگاه در دوران جدید است. مصرف محصولات فرهنگی، یکی از راه های مهم ارتقای سرمایه فرهنگی و آماده شدن دانشجویان برای ایفای نقش هایی است که انتظار می رود در دنیای جدید ایفا کنند. مقاله حاضر، با بررسی میزان مصرف فرهنگی دانشجویان ایرانی به بررسی این مساله می پردازد که میزان مصرف فرهنگی دانشجویان در شرایط فعلی تا چه اندازه قادر است ایشان را برای ایفای نقش شهروندانی آگاه و مشارکت جو آماده کند. هم چنین بر مبنای نظریه سبک زندگی و انتقال بین نسلی سرمایه فرهنگی، ایده هایی درباره آینده مصرف کالاهای فرهنگی در ایران ارایه شده است.

فرهنگ از سه عنصر، بنیادین ذیل برخوردار است که بدون هر یک از آنها، فرهنگ بی معنا می شود و به نوعی با پایان فرهنگ و یا غرق شدن یک فرهنگ در فرهنگ های دیگر مواجه می شویم:1) تاریخی بودن فرهنگ: در درجه اول فرهنگ از یک مجموعه عناصری برخوردار است که در مسیر و فرآیند تاریخی بالنده شده و شکل می گیرد و به نوعی می توان گفت استمرار یک امر، مهمترین شاهد فرهنگی بودن آن است و برخی گفته اند هنر والا، هنری است که ارزش هنری آن استمرار پیدا می کند (راودراد، 47:1382). از این رو فرهنگ یک امر تاریخی است که بخشی از آن را می توان با عنوان "فرهنگ امروز" توصیف نمود ولی بخش مهمی از آن بر آمده از مسیر تاریخی یک جامعه است.2) عناصر متمایز کننده: در مرحله بعد، بعد متمایز کننده یک فرهنگ اهمیت پیدا می کند. در واقع فرهنگ از عناصر متمایز کننده برخوردار است که با اجزایی مانند زبان، جغرافیا، آداب و رسوم و ارزش های اجتماعی و تفاوت های مربوط به سبک زندگی از سایر فرهنگ ها متمایز می شود.3) برجستگی و والایی: در درجه بعدی فرهنگ محصول مفصل بندی و پیوند خوردن عناصر متعددی است که ابعاد والا، خاص و برجسته فرهنگ را می سازد و یک جامعه در پرتو آن، از عناصر گره خورده و از هویت و ماهیت برخوردار می شود. به طور حتم زبان و زمان دو عامل مهم رمزگذاری، رمزی کردن و رمزگشایی فرهنگ در ظرفیت متنوع و متکثر است. زبان کلید فهم و فهمیده شدن فرهنگ هاست. زبان مهمترین بنیان ایجاد عضویت در قلمرو فرهنگی مشخص می باشد. از طرفی زمان نیز عامل مهمی است که زمینه بودن ها و نبودن های فرهنگی و شکل گیری روندهای معناسازی در حوزه فرهنگ را تحقق می بخشد.

مفهوم پرسه زنی اگر چه در ایران چندان مورد استفاده قرار نگرفته است، اما می تواند توضیح دهنده بسیاری از پدیده های فرهنگی باشد. در مقاله حاضر ابتدا شرحی کوتاه از تاریخچه پرسه زنی و معنای اختیارشده از آن را ارایه می دهیم، سپس به توضیح شکلی از پرسه زنی، به مثابه سبک زندگی متمایز گروه های فرودست شهری در مراکز خرید می پردازیم. نتایج این مقاله به کمک روش کیفی و از طریق تکنیک مصاحبه و مشاهده به دست آمده است. نویسندگان معتقدند که مراکز خرید در پی ایجاد زندگی خاصی برای طبقات متوسط شهری اند که این سبک از طریق خرید و مصرف کالاها فراهم می شود. در عین حال، پرسه زنی در ایران به آن معنایی که نویسندگان اختیار کرده اند، خود زندگی گروه های فرودست شهری را شکل داده است.

این مقاله به تحلیل فرهنگی خانه روستایی در گذشته و اکنون می پردازد و خانه را به مثابه یکی از مولفه های اصلی سبک زندگی جهت فهم کلیت زندگی روستایی مطالعه می کند. در این نوشتار ابتدا اثرات مدرنیته بر تحول فرهنگ خانه در زمینه هایی چون امروزی شدن، عقلانی شدن، شهری شدن، عرفی شدن، جهانی شدن، فردی شدن، دموکراتیک شدن، رسانه ای شدن، تجاری شدن و بوروکراتیک شدن بررسی می شود و سپس با ارایه توضیحی مردم نگارانه از زادگاه نگارنده این تحولات در یک خانه روستایی ایران بررسی می شود. این مطالعه نشان می دهد که ویژگی های خانه روستایی که عبارت بودند از کالای اقتصادی نبودن، پیوند گسست ناپذیر با روستا، زادگاه و پرورشگاه بودن، آمیختگی با اسطوره ها و روایت های تاریخی خانوادگی، همزیستی با طبیعت و فقدان حریم خصوصی دگرگون شده است و از این رو دیگر نمی توان با رویکردهای کلاسیک که روستا را مقر سنت و شهر را مقر مدرنیته می دانستند به مطالعه آن پرداخت. به باور نگارنده نوعی «مدرنیته روستایی ایرانی» در روستاهای ایران شکل گرفته است.

مقاله حاضر به دنبال یافتن سبک های زندگی متفاوتی است که در پوشش زنان در تهران به چشم می خورد. برای این منظور، به توصیف نوع پوشش زنان در محیط های اجتماعی گوناگون و برخی مولفه های زندگی آنان، نظیر میزان و انواع سرمایه های اقتصادی و فرهنگی، پرداخته شده است. پرسش اصلی ما در این مقاله این است که در جامعه ما چه سبک پوشش هایی وجود دارد و منطق پوشش زنان چیست؟ آیا منطق تمایز، نقش اصلی را در پوشش آنان در سر بازی می کند؟ و یا زنان با سبک پوشش خود، بیشتر نمایش هویت خود را دارند؟ و یا لباس از نظر آنان دارای کارکردهای اولیه و مشخصی همچون محافظت، پوشش، عفت است؟ برای رسیدن به این هدف با چهل تن از زنان ساکن تهران، مصاحبه و نوع پوشش و وضعیت اجتماعی آنان ترسیم شده است. بر این اساس نه تیپ اجتماعی از یکدیگر متمایز شده اند.

این مقاله به بررسی سبک زندگی جوانان کافی شاپ منطقه 3 تهران می پردازد و تلاش می کند ویژگی های سبک زندگی این گروه از جوانان را مشخص کند. مشخص ساختن اهمیت عناصر مختلف زندگی، هنجارهای مصرف و نیز شیوه های گذران اوقات فراغت از دیگر هدف های این مقاله است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که در این فضای اجتماعی ویژگی های سبک زندگی پسامدرن از قبیل مد و سلیقه التقاطی، تعامل امر محلی و جهانی، اهمیت سرگرمی و مصرف و نقش حیاتی لذت دیده می شود. بررسی فرهنگ این بخش از جوانان ایرانی نشان می دهد تا چه میزان سیاست گذاری فرهنگی امری حساس، دشوار و پیچیده است و اثرگذاری فرهنگی بر نسل جوان صرفا از طریق پرداختن صوری و سطحی به ارزش ها در سطح نهادهای رسمی ممکن نیست.

توجه محافل دانشگاهی و علمی به حوزه بدن را می بایست واکنشی به تغییرات بنیادین صورت گرفته در رابطه بین بدن، اقتصاد، فناوری و جامعه دانست. رشد فناوری های تغذیه، سلامت و ورزش در کنار اهمیت یافتن عاملیت و مصرف گرایی شدید بدن، بدنی شدن را به موضوعی مهم در مطالعات اجتماعی و فرهنگی جامعه معاصر تبدیل ساخته است. مقاله حاضر با اتکا به یافته های کمی و کیفی جوانان دختر و پسر فعال ورزشی به دنبال شناخت رابطه و احساس این دسته جوانان نسبت به بدن خود و زمینه ها و انگیزه های موثر بر توجه جدی آن ها به تناسب اندام است. نتایج بدست آمده بیانگر این است که نوگرایی در جامعه ایران تاثیرات خود را در حساسیت جوانان به کنترل و انضباط بر بدن خویش و حساسیت بیشتر برای ارایه تصویر مطلوب از آن بر جای گذاشته است. به موازات تاثیر این نیرو، گفتمان های رقیب در حوزه عمومی جامعه (از جمله گفتمان مردانه) مرجع مهمی در شکل دهی، فهم، تفسیر و بازنمایی بدن به شمار می آید که علاوه بر باز تولید سنتی هنجارها و رفتارهای بدنی قواعد و تاثیرات آن بواسطه تغییر نگاه و نگرش های جدید، تغییراتی را نیز متحمل شده است.