ادب پژوهی
سال:1390 | دوره:5 | شماره:17 |تعداد مقالات:9

نظریه میل محاکاتی یکی از نظریه های مهم انسان شناسی در سده بیستم میلادی است که بر مبنای مطالعات تاریخی و ادبی، توسط رنه ژرار، اندیشمند معاصر فرانسوی، ارائه گردیده است و می تواند در بسیاری از شاخه های علوم انسانی، به ویژه نقد ادبی، کاربرد داشته باشد. بر پایه این نظریه، منشا اکثر تنازعات و خشونت ها در تاریخ، میل محاکاتی و به تبع آن رقابت و تنازع محاکاتی است و جوامع بشری همواره در طول تاریخ برای کاستن از حدت و شدت تنازعات محاکاتی، پدیده ای به نام قربانی بلاگردان را وجه المصالحه ارباب قدرت قرار داده اند. از نظریه میل محاکاتی می توان به خوبی برای تجزیه و تحلیل و نقد شاهکارهای ادبی و نیز اساطیر و حماسه های کهن بهره جست، زیرا به عقیده رنه ژرار، ویژگی مشترک همه این آثار آن است که نویسندگان آنها در تبیین سازوکار میل محاکاتی توفیق داشته اند. نظریه ژرار در بسیاری از داستان های شاهنامه فردوسی نیز قابل تطبیق است و تجزیه و تحلیل آنها بر این اساس می تواند افق های جدیدی در نقد ادبی فراروی محققان این عرصه قرار دهد.

رمان دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست داشت، نوشته شهرام رحیمیان، از رمان های سیاسی قابل تامل است که به بازنگری متفاوتی از کودتای 28 مرداد، با تاکید بر مسائل روانی شخصیت های سیاسی می پردازد. واکاوی علمی رویکرد نویسنده در بازنمایی واقعه، فوایدی چندوجهی دارد: نخست، بازگوکننده رویکرد بخشی از جریان های فکری جامعه درباره آن حادثه است؛ دوم، ما را با قسمتی از تحولات فکری طبقه روشنفکر جامعه، به ویژه پس از تامل نوستالژیک آنها در حوادث سرنوشت ساز تاریخ سیاسی معاصر آشنا می کند؛ و سرانجام واکاوی مولفه های تشکیل دهنده رمان با روش توصیفی-تحلیلی و با رهیافت «تحلیل گفتمان انتقادی»، نه تنها رویکرد کاملا هدفمند نویسنده را - به عنوان یکی از نویسندگان وابسته به طیف روشنفکران خارج از کشور-در انتقاد از جریان های سیاسی معاصر نشان می دهد، ایدئولوژی سیاسی نویسنده را نیز آشکار می سازد و آشکار می شود نگرش نویسنده در طرح گفتمان روشنفکری، معطوف به رویکردی ملی گرایانه منهای نقش دین است.

مثنوی متنی است قاعده گریز و ساختارشکن که در سطوح مختلف صوری، زبانی، روایی و معنایی، ساختارهای ذهنی و زبانی خواننده و پیش فرض های متعارف و مقبول او را برهم می ریزد. اولین نکته ای که در برخورد با جهان قصه های مثنوی توجه مخاطب را جلب می کند، ساختار نوآیین قصه هاست. این مقاله پس از نگاهی اجمالی به شالوده شکنی، ضمن مقایسه متن اصلی قصه ها و حکایات مثنوی با ماخذ آنها، بدون توجه به گریزها و گسست های راوی، به واکاوی و تبیین خوانش شالوده شکنانه مولوی از قصه ها می پردازد و در تحلیل چهار حکایت مثنوی، زدوده ها و افزوده های مولوی و محورهای خوانش او از قصه ها را استخراج می نماید. در افق دید مولوی همه اشیا، اعیان و امور هستی در پیوند با امر متعالی و خالق هستی معنا و اعتبار می یابند. در این چشم انداز به نحوی از انحا، در لایه های عیان و نهان و ماحصل قصه ها، یکی از وابسته ها و ملحقات مفهومی جهان بینی مولوی رخ می نماید، مفاهیمی چون حرکت، فروریزی قطعیت ها، وقوع ناممکن ها و ... که بسترساز خوانش متفاوت قصه ها و سبب زایش و پویایی معنا شده است.

اخلاق الاشراف عبید زاکانی با سایر آثار او هم در روش طنزپردازی و هم در زمینه ها و مضامین طنز متفاوت است. در این رساله، عبید با استفاده از نقیضه سازی از سخن شاعران و نویسندگان پیشین، به توصیف وضعیت طبقات مختلف اجتماع خصوصا طبقات فرادست جامعه می پردازد و با توجه به انحطاط اخلاق و مرگ فضیلت ها، به طریق کنایه و تهکم، اخلاق را مایه تباهی و بی اخلاقی را مایه سعادت می داند. باژگونگی مفاهیم و مسلمات دینی و اخلاقی و نیز اصرار عبید بر فضاسازی های هزل آمیز از اجتماع عصر خود، نشان از موقعیت سیاسی-اجتماعی ایران در عصر او دارد. انحطاط اخلاق در قرن هفتم و هشتم، علی رغم نگارش کتاب های اخلاقی، از زمینه های فساد اجتماع و سیاست ایلخانان بوده است. نگاه هجوآمیز عبید به آثار بزرگانی چون فردوسی، نظامی و سعدی، طنز تلخ اخلاق الاشراف را به مجموعه ای از ارجاعات به متون گذشته تبدیل کرده است. این ارجاعات نه تنها در اثبات پیام ها و حکمت های مندرج در شعر و نثر پیشینیان، بلکه با کنایه های تلخ به اهل روزگار، بی اعتنایی آنان را به حکمت و دین و اخلاق باز می نمایاند. در این تحقیق برای نشان دادن شگردهای طنز عبید در اخلاق الاشراف به تحلیل سبکی و بررسی این متن با رویکردی توصیفی و ساختاری می پردازیم.

از میان عناصر تلمیحی شعر فارسی، مضامین آیین مسیحیت به انگیزه های گوناگون همواره مورد توجه شاعران بوده است. در شعر معاصر فارسی نیز کاربرد این عناصر و مضامین چشمگیر است و از جمله احمد شاملو با کاربردی دیگرگون بیش از دیگران از آنها استفاده کرده است. این شاعر به سبب مطالعه عمیق و پیگیر متون گذشته (به ویژه متون نثر دینی، تاریخی و اسطوره‏ای)، مطالعه آثار ادبی جهان مسیحیت، نگاه متکثر فرا‏‏ ایرانی-فرا اسلامی و نیز آشنایی و ازدواج با خانم آیدا سرکیسیان، انس و آشنایی عمیقی با آموزه ها و مسائل مسیحیت پیدا کرد و در 25 شعر مهم و شاخص خود به طرح این موضوعات پرداخت. استفاده های شاملو از این موضوعات، عمدتا مطابق متون و منابع مسیحی است. او کوشیده است از تلمیحات و مضامین تاریخی و دینی مسیحیت به گونه ای روزآمد و نمادین استفاده کند. از سوی دیگر، توجه به این عناصر و موضوعات در ساخت واژگان و بافت جملات و گسترش ظرفیت فرهنگی، تاریخی، اسطوره‏ای و اجتماعی شعر او تاثیر بسیار داشته است.

قصه حسین کرد شبستری از معروف ترین داستان های عامیانه فارسی، متعلق به اواخر دوره صفوی و پدیدآورنده آن نامعلوم است. مضمون داستان زورآزمایی پهلوانان شیعه مذهب ایرانی است که در زمان حکومت شاه عباس، با دشمنان دین و مملکت می جنگند. در مقاله حاضر، ویژگی های روایت در این داستان بررسی شده و با ذکر شواهدی از متن نشان داده شده است که روایت آن به شیوه دانای کل و از زاویه دید بیرونی و دارای بسیاری از مختصات زبانی روایت شفاهی و نقالی ایرانی است. کانون توجه راوی بیشتر اتفاقات و کنش های داستان است و طبعا گفتگو و توصیف کمتر در روایت این قصه دیده می شود. راوی به شخصیت اصلی داستان توجه ویژه دارد، در قبال شخصیت های مثبت و منفی موضع گیری می کند و گاه به شیوه راویان قدیم برای پیشبرد روایت از دخالت در متن و برخی شگردهای دیگر استفاده کرده است.

اطلس زبانی مجموعه ای از نقشه است که تنوعات زبانی را در گستره ای جغرافیایی نشان می دهد. اطلس های زبانی از منظر گویش شناسی، برنامه ریزی زبانی و جامعه شناسی زبان اهمیت بسیار دارند. با توجه به فقدان چنین اطلسی برای گویش گیلکی، نگارندگان کوشیده اند ضمن تهیه اطلسی بر مبنای 100 واژه، به دو پرسش اساسی پاسخ دهند: 1- در گویش گیلکی چه فرایندهای آوایی رخ می دهد؟ 2- شهرستان های مرکزی استان با شهرستان های غیرمرکزی چه تفاوتی از نظر و قوع فرایندهای آوایی دارند؟ به کمک چنین اطلسی می توان مرز گویش های گیلکی، تالشی و ترکی را نیز در استان گیلان نمایش داد.نویسندگان ابتدا 100 واژه پایه را انتخاب کردند و پس از مصاحبه و ضبط صدای گویشوران، برای هر واژه نقشه ای تهیه کردند و تنوعات آوایی یا واژگانی را روی آن نشان دادند. یافته های تحقیق نشان می دهد که 16 نوع فرایند آوایی در گویش گیلکی رخ می دهد که از این میان، مرکزی شدگی، افراشتگی، حذف و سایشی شدگی، به ترتیب، پربسامدترین فرایندها به شمار می آیند. همچنین مشاهده شد که در شهرستان های غیرمرکزی، به ویژه شهرستان رودسر، بسامد فرایندهای آوایی نسبت به شهرستان های مرکزی استان بیشتر است.