ادب پژوهی
سال:1387 | دوره:1 | شماره:4 |تعداد مقالات:7

شکل یا فرم مفهومی است که در متدشناسی رشته های مطالعات ادبی مورد استفاده قرار گرفته است. نوشته های مربوط به این موضوع از این نظر که در پیش فرضهای تفکر متد شناختی خود زبان را مادی یا شی واره فرض می کنند یکسان اند. این مقاله ابتدا به بررسی و تحلیل مفهوم شکل در سه متن نظری می پردازد و با نقل قولهایی از پل دومان تحلیلهای بیشتری را ارایه می دهد. در انتها نیز به تاثیر دیدگاههای زبانشناختی بر شیوه تدریس و تحقیق مطالعات ادبی اشاره می شود.

نیما یوشیج دیدگاه ادبی خود را بر رویکردی انتقادی به شعر کلاسیک بنیان نهاد و آرای او به صورت گسترده و گاه تناقض آمیز بر پیروانش و نسلهای بعدی نوگرایان تاثیر گذاشت . اکنون پس از گذشت نیم قرن از مرگ نیما، با توجه به ظهور نظریه های جدید و گسترش امکانات متنوع نقد ادبی، بازنگری دیدگاههای او و پیروانش ضروری می نماید. این مقاله بر آن است تا رویکردهای انتقادی نیما را نسبت به شعر کلاسیک در الگوی وصفی ـ روایی شعر نو بررسی و نقد کند. بررسی این الگو که کانونی ترین بخش دیدگاه ادبی نیماست می تواند به رفع ابهامها و تناقضات درونی نظریه شعر نو کمک نماید و امکانات مغفول مانده شعر کلاسیک را فرا روی آن قرار دهد. مهمترین اشکالهایی که در احتجاجات نیما برای نقد شعر کلاسیک وجود دارد عبارت اند از: ذهنی تلقی کردن شعر کلاسیک به ویژه غزل فارسی، بی توجهی به وجه روایی غزل در شعر کلاسیک، توجه به ویژگیهای داستان مدرن در نقد شعر کلاسیک، وفاداری به رئالیسم در شعر، تقلیل دادن امکانات شعری کهن به کاربرد تزئینی عناصر بلاغی، بی توجهی به زمان ذهنی و درونی در روایت، و قرار دادن الگوی وصفی ـ روایی در تقابل قطعی با شعر کلاسیک.

نقد جامعه شناختی ادبیات، یکی از شیوه های نسبتا نوین در مطالعات ادبی است. در این شیوه به بررسی ساختار و محتوای اثر ادبی و ارتباط آن با ساختار و تحولات جامعه ای که اثر مولود آن است می پردازند. آنچه در نقد جامعه شناختی ادبیات از اهمیت بیشتری برخوردار است، انعکاس تصویر جامعه در جهان تخیلی و هنری اثر ادبی و شکلهای مختلف آن است. تاریخچه شکل گیری نقد جامعه شناختی ادبیات به صورت روشمند و علمی به آغاز قرن نوزدهم میلادی باز می گردد. در مطالعات جامعه شناختی ادبیات از محققانی نظیر مادام دواستال و ایپولیت تن باید نام برد که اولین بار سعی کردند به تعامل جامعه و ادبیات بپردازند. این محققان در پی بازنمایی تصویر جامعه در ادبیات و نحوه این بازنمایی بودند. بعدها اندیشمندانی چون جورج لوکاچ و لوسین گلدمن به پشتوانه مطالعات فلسفی و تاریخی سعی داشتند بین ساختارهای اجتماعی و ساختارهای ادبی داد و ستد متقابلی را نشان دهند. از مباحث دیگری نظیر جامعه شناسی محتواهای ادبی و جامعه شناسی انواع ادبی و جامعه شناسی تولید، توزیع و مصرف کتاب نیز در متن این مقاله سخن رفته است.

مولوی از رهگذر خلاقیتهای فردی و تحت تاثیر تعینات اجتماعی، فرایند تولید متن مثنوی را تجربه می کند؛ وی در زبانی خاص و تحت تاثیر انگیزه های متعدد به تولید این متن با ویژگیهای صوری خاصی می پردازد. این نشانه ها و ویژگیها که محصول تلاقی گفتمانهای متنوع و متکثر و صورت بندیهای مختلف است؛ از مثنوی متن درهم تافته ای ساخته که نشانه های مربوط به گفتمانهای مختلف را به سادگی در آن نمی توان از هم تشخیص داد. یکی از نهرهای شگرف و شگفتی که از چشمه های سه گانه مثنوی معنوی روان است و تا حدودی تحت الشعاع نهرهای دیگر آن قرار گرفته، نهر مباحث و مسایل فقه و اصول است که یادگار و نمایانگر بعد دانشمندی مولوی است. این مقال بعد از اشاره ای اجمالی به این بعد از شخصیت او، به تبیین گفتمان فقهی مثنوی و جلوه های گوناگون آن مانند طهارت، زکات، روزه، نماز، حج، جهاد و برخی قواعد فقهی و فتاوی آن می پردازد و نشان می دهد که مولوی نیز با دخل و تصرف در فرایند عمل این گفتمان و قرار دادن اصطلاحات و سازه های زبانی خاص قواعد فقهی در بافت و موقعیت زبانی و بیانی جدید و مغایر با موضع و رابطه واقعی و تعیین شده، از آنها به مثابه ابزار معرفت شناسی تازه ای بهره گرفته و به دلیل همین تعارض و تضاد گفتمانی است که تفکر نسبتا مستقل و رهایی بخش او شکل می گیرد.

اگـر بتوان ادبـیات را آیـینه جامـعه دانسـت که در آن فــراز و فـرود فرهــنگ و انـدیشـه بازتابانده می شود، سنت پذیری و سنت گذاری و نیز سنت و نوآوری در آن جایگاه بارزی دارد. برای شناخت هر چه بیشتر این جایگاه، مباحث جریان شناسی ادبی، به خوبی می تواند پژوهشگر را با عوامل برون ساخت و درون ساخت ادبیات، «تحول» در چارچوب پویایی و «انحطاط» در چارچوب ایستایی و دلایل این پویایی و ایستایی آشنا کند. جریان شناسی ادبی، بررسی شناخت فرایند در حال تحول ادبیات از سنت به سوی نوگرایی است. چون شعر مشروطیت با بافت اجتماعی، سیاسی و انقلابی این دوره پیوند نزدیکی دارد، به مثابه آیینه ای بازتابنده واقعیتهای جامعه آن روز است، شعر دوره گذار و انتقال است و حد واسط بین سنت و نوگرایی به شمار می رود، جریان شناسی شعر این دوره اهمیت و ضرورتی خاص می یابد؛ به ویژه که مشروطیت بارزترین نمود آغاز تحول از سنت به نوگرایی است. از ضرورتهای جریان شناسی شعر مشروطیت، آشنایی با پیشینه تاریخی جریان شناسی شعر این دوره، پرداختن به اصول و مبانی نظری شعر مشروطیت، توجه به پیوندهای جریان شناختی بین شعر مشروطیت و انقلاب مشروطیت و عوامل موثر در این بررسیها و پژوهشهاست. جریان شناسی شعر مشروطیت و دیگر دوره هایی که ویژگیهایی همانند این دوره دارد، پژوهشی بایسته است که در مطالعات دوره معاصر جایگاه ارزنده ای دارد.

این مقاله شرایط پیدایش تحلیل گفتمان در زبان شناسی را بررسی می کند، یعنی در رشته ای که در چارچوب ساخت گرایی شکل گرفته و همواره دستور زبان را بر کلمه و متن مقدم داشته است. سختی و بی انعطافی میراث زبان شناسی ساخت گرا و نارسائیهای آشکار آن در پرداختن به روابط متن با فرهنگ و سوبژکتیویته، با مراجعه به نظریه های پساساخت گرا و فمینیستی و پویشهای تامل گری و نوشوندگی بی وقفه آنها تا حدّی قابل جبران است. دستاوردهای مهم مایکل هالیدی برای زبان شناسی به تاکید بیشتر بر متن و مقدم شمردن آن بر کلمه یا جمله به عنوان واحد اساسی زبان انجامیده است. سودمندی بسیاری از فنون نشئت گرفته از انواع گوناگون تحلیل گفتمان زبان شناختی و نیز مراوده پرثمر با سایر رشته ها (خصوصا فلسفه و جامعه شناسی) خاطر نشان می شود و مباحث کنونی همچون مادیت گفتمان، حالات چندگانه متن بودگی و مساله ضعف تامل گری در زبان شناسی یعنی ناکامی در زیر سوال بردن بسیاری از مقوله های زبان شناختی، جامعه شناختی و فلسفی مورد استفاده آن، بررسی می شود.

تخیل یکی از بنیادی ترین عناصر زیبایی شناسی است که در هنرهای تصویری و کلامی بسیاری به آن پرداخته اند. مفهوم پیچیده تخیل در عرصه علوم انسانی هم معنایی ویژه یافته است؛ چنان که در حوزه شناخت شناسی عرفان، نقش تخیل به عنوان یک «تجربه انسانی ـ فراعقلانی»، در حوزه شناخت ادیان به عنوان «تجربه دینی»، در روانشناسی شناختی به عنوان اصلی ترین کارکرد در تشکیل «خود فردی» انسان و در مطالعات اسطوره شناختی به عنوان موثرترین عامل در تشکیل «خودِ جمعی» مورد توجّه بسیاری از محققین قرار گرفته است. بنابراین تخیل را می توان بنیادی ترین عامل در خلقِ تجربه های شهودی، کشفی، درک امر قدسی، کشف ساختارهای واقعیت و خلق ساختارهای زیبایی شناختی دانست. این مقاله سه هدف را دنبال می کند: 1- تبیین ساختار تخیل که در واقع این توصیف و تبیین، مدخلی برای پاسخ به این سوال اصلی است که چگونه تخیل ساختارآفرین است. 2- تاثیرپذیری تخیل از ارزشها، باورها، تلقی ها و رویکردهای عصری به گونه ای که چرخش در ساختار اولیه آن به وجود می آید و از آنجا که تغییر در عنصر عاملیت همیشه می تواند تغییر در معناها و ساختارها به وجود آورد، این نکته می تواند حائز اهمیت باشد. 3- و سرانجام توصیف این مساله که چگونه تخیل نوظهور، عامل خلق ساختاری دیگر در آثار ادبی، به ویژه شعر می گردد. به زبان ساده تر این مقاله می خواهد چرخش تخیل را از زیبایی شناسی دیروز به زیبایی شناسی امروز نشان دهد؛ بنابراین تلاش می کند تا تخیل دیروز سنّت ادبی ایران را با تخیل معاصر مقایسه کند.