چکیده فارسی:پیش فرض بنیادین این نوشتار، توسعه شهرهای ایران در نخستین سده های اسلامی است. یکی از پیامدهای چنین پیش فرضی، مساله حدود جبال و موقعیت همدان در آن می باشد. می دانیم که با وجود شهرهای اصفهان و ری، همواره همدان مرکز جبال معرفی شده است و این امر همراه با آشفتگی در تعیین حدود جبال، بررسی این حدود را برای فهم موقعیت همدان پراهمیت می سازد. عواملی همچون گسترش شهرهای تازه و رشد شتابان شهری، در تغییر حدود، گسترش و شکل گیری بافت اجتماعی و اقتصادی شهرهای کهن، از جمله همدان نقش داشته اند. نتیجه این پژوهش را در چند گزاره می توان خلاصه کرد: همدان مرکز ناحیه ای بود که به معنای خاص، جبال نامیده می شد و از اواخر دوره ساسانی به راه افول افتاد و به رغم رشد نسبی در سده های نخستین اسلامی، جایگاهی فروتر از ری و اصفهان داشت و سرانجام، شهری بود گسترده و غیرمتمرکز که رشد پرشتاب در آغاز دوره اسلامی بر بافت شهری و اجتماعی آن تاثیر نهاد.
چکیده عربی:الفرضیة الأساسیة فی هذه المقالة تتمحور حول مسألة اتساع نطاق المدن فی إیران خلال القرون الأولی من العهد الإسلامی. ومما یترتب علی هذه الفرضیة مسألة حدود جبال مدینة همدان وموقعها الجغرافی. وکما نعلم فإنه مع وجود مدینتی اصفهان والری، فإن مدینة همدان قد عرفت بأنها مرکزا للجبال، وقد رافق هذا الأمر خلافات حول قضیة تحدید حدود جبال هذه المدینة، إذ إن تعیینها ذو أهمیة بالغة لمعرفة موقعها الجغرافی بدقة. وهناک عوامل عدیدة تلعب دورا فی تغییر خارطة حدود همدان والمدن القدیمة وسعة نطاقها وطبیعة مکوناتها الاجتماعیة و أوضاعها الاقتصادیة، مثل اتساع نطاق المدن المشیدة حدیثا ونموها السریع. ویمکن تلخیص نتائج البحث فیما یلی: همدان کانت مرکزا لمنطقة بالمعنی الأخص، کان یطلق علیها اسم جبال ومنذ أواخر العهد الساسانی اندثرت هذه المدینة رغم انتعاشها النسبی فی القرون الأولی للعهد الإسلامی، کان موقعها أدنی من اصفهان، کانت مدینة کبیرة ولیس لها مرکزا خاصا لذلک شهدت فی بدایة العهد الإسلامی نموا سریعا فی حدودها الجغرافیة وترکیبتها الاجتماعیة.