ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی (زبان و ادبیات فارسی)
سال:1395 | دوره:12 | شماره:45 |تعداد مقالات:13

اسطوره درتمام ادوار و سبک های شعر فارسی، براساس نظام فکری و اندیشگی هر دوره، جلوه گاه جهان بینی مردمان آن عصربوده است و با اشکال وکارکردهای متفاوتی در شعر وارد شده است. درقرن دهم هجری،باروی کارآمدن دولت صفوی، تحولی اساسی در جامعه ایران وبه تبع آن در تمام حوزه های فکری وهنری آن رویداد. در این دوره، سبکی در شعر فارسی شکل گرفت که باسبک های قبل از آن دارای تمایزاتی اشکار بود و شعر فارسی چه از لحاظ صوری و چه معنایی دگرگون شد. یکی از عناصری که بیشترین دگرگونی در آن حاصل شد، نحوه به کارگرفته شدن اسطوره ها در شعر شاعران این عصر است،که با دوره های پیشین تمایز اشکار دارد. در توضیح این امر باید گفت، که شاعران سبک هندی اسطوره هایی چون خضر،اب حیات و مسیح را ـ که بیشترین بسامد را در اشعار عرفانی دارند ـ با نگاهی غیرقدسی به کار برده اند. امری که دلیل اصلی انرا باید توجه شاعر عصر صفوی به زمین و واقعیات این جهانی و به تعبیری زمینی شدن شعر این دوره دانست.

فنای نفس یکی از مباحث مهم عرفانی است که سنایی در غزلیات خود به آن پرداخته است. طرحواره های تصوری ساختارهای معنادار و الگوهای نو ظهوری هستند که از راه تجربه حسی و تعامل با محیط پیرامون شکل می گیرند و در شناخت ذهنیت شاعر و چگونگی مفهوم سازی و مقوله بندی او از امور مختلف، موثر هستند. طرحواره حرکتی، یکی از اقسام مهم و پرکاربرد طرحواره های تصوری در متون عرفانی است که با تحلیل ان می توان به علل اصلی توجه سنایی به فنای نفس پی برد. در این پژوهش ابتدا سه طرحواره «عشق به منزله سفر»، «شیوه قلندری به منزله سفر» و «دین به منزله سفر» در غزلیات سنایی بررسی شده است و سپس تحلیلی شناختی از انها ارائه گردیده است.

جهان ‏بینی نگر شکلی انسان به هستی وخویش است که پاسخگوی سوال های اساسی وی نیز هست، این پرسش ها شامل جهان و چگونگی پدیدآمدن آن تا جایگاه موجودات و چگونگی هست شدن آنها و به ویژه نگاه به انسان و جایگاه او در هستی، تا تشریح جهان بعد از مرگ و در نهایت نگاه به پایان هستی است. فلوطین از اندیشمندان قرن دوم میلادی و از شاگردان افلاطون، با اندیشه خاص خود راه جدیدی در فلسفه گشود. مولانا جلال الدین بلخی، شاعر و عارف بزرگ فارسی زبان قرن هفتم هجری قمری نیز با عرفان عاشقانه خود نگاه خاصی به هستی داشته است. پرسش اصلی که این پژوهش در پی پاسخ به آن است، چگونگی نگاه این دو اندیشمند به هستی است. برای یافتن پاسخ با توجه به روش تطبیقی، به تحلیل تطبیقی شاخصه های جهان نگری در آثار فلوطین و مولانا پرداخته ایم و با بررسی و تجزیه و تحلیل،ارتباطها و شباهت های و تفاوت ها بین جهان شناسی آنان مشخص گردیده است. نتیجه کلام آنکه هستی شناسی مولانا و فلوطین به هم نزدیک است، با این حال تفاوت هایی هم در این مورد دیده می شود.

جوزف کمپبل با ارائه کهن الگوی سفر قهرمان، کوشیده است نشان دهد که سفر قهرمانان در آثار روایی ملت های مختلف، غالباً از الگوی واحدی تبعیت میکند. به عقیده او این الگو از سه بخشِ جدایی، تشرف و بازگشت تشکیل شده است. در پژوهش حاضر میزان تطابق سفر داراب در داراب نامه طرسوسی، با این الگو بررسی شده است. پیکی داراب را به سفر دعوت میکند. در ابتدا در اجابت دعوت، تعلل میورزد، سپس سفر را آغاز میکند. با فائق آمدن بر نگهبانان آستان نخستین، وارد جادة آزمون میشود و بر موانع آن غلبه میکند. سپس با زن وسوسه گر مواجه میشود و سرانجام با خدابانو ازدواج میکند. وی در آشتی با پدر موفق است و به برکت نهایی میرسد. اگرچه او در ابتدا از بازگشت امتناع میکند، در نهایت به وطن باز میگردد و از نگهبانان آستان بازگشت عبور میکند و با غلبه بر مشکلات پیش رو، ارباب دو جهان میشود. هرچند بخش های اندکی از الگوی کمپبل در این داستان وجود ندارد، نتایج پژوهش گویای تطابق این سفر بر الگوی یاد شده است.

هدف این نوشتار، بررسی داستان رستم وسهراب با توجه به فضایل اخلاقی در اندیشه ارسطو است. فضیلت از نگاه ارسطو، ملکه اخلاقی ستوده ای است که میان دو حد افراط و تفریط جای دارد، شجاعت، صداقت، بزرگ منشی، درستکاری در شمار این فضایلند. دراین مقاله، پس از نگاهی کوتاه به رویکرد اخلاقی ارسطو در زمینه فضایل اخلاقی،این فضایل در داستان رستم وسهراب، بررسی شده اند. تحلیل داستان رستم و سهراب از این نظر،نشان دهنده تناظری قابل اعتنامیان صفات اخلاقی و رفتاری شخصیت های داستان با فضایل اخلاقی ارسطویی است و علاوه بر این،موید اهمیت اصول اخلاقی در شاهنامهومنش پهلوانان ایرانی - حتی با توجه به رویکردهای مهم فلسفی در این زمینه ـ است، چنانکه رفتار شخصیتی مانند سهراب، انطباقی قابل توجه با فضایل اخلاقی ارسطویی دارد.

عنصر گفت و گو در حوزه ادبیات، ظرفیت و افق تازه ای برای خوانش متون به دست داده است. عطار با بهره گیری از این عنصر، در رابطه تربیتی مراد و مرید، در پی تبیین فرایند سیر و سلوک عارفانه با رهبری مراد و رسیدن به یک دگردیسی شخصیتی است. همسو با ان در تعلیم و تربیت نیز نوعی تعامل کلامی و فکری بین مربی و متربی در جهت رسانیدن او به کمال فکری و شخصیتی وجود دارد. بنابراین همانندی های درخور تاملی، برای ایجاد یک تعامل مدبرانه بین سیر و سلوک عارفانه و تعلیم و تربیت به چشم می خورد. این مقاله با نگاهی نو، در صدد است تا در حوزه ادب عرفانی بدین عنصر بپردازد و با بازخوانی رابطه مراد و مرید بر اساس نظریه سازنده گرایی، همخوانی روایت عطار از سیر پرندگان به سوی سیمرغ را بررسی و تحلیل نماید. در ساختار این داستان تمثیلی، ضمن تمرکز بر مساله گفت وگو، به عنوان عنصر کانونی و انسجام بخش، کارکردهای این نظریه مورد بررسی قرار می گیرند. بنابراین پیشبرد این اثر با تکیه بر گفت وگو است که موجب برجسته شدن، درک دیگری، مشارکت و سازماندهی گروهی می شود.

انسان ها همواره تصورات ذهنی خود را با نمادهایی عینی تعین بخشیده ند. از جمله این تصورات، ارمان جاودانگی است. بشر در تمام ادوار تاریخ برای فرار از مرگ، جاودانگی و بی مرگی را در ذهن خود پرورده است و این اندیشه (جاودانگی) را با عناصر طبیعت نشان داده است. یکی از این عناصر طبیعت که برای انسان نشان و رمز مفهوم جاودانگی بوده است، اتش است. این تصور از اتش به مرور زمان در فرایند جا به جایی به فرزند و تداوم نسلها انتقال پیدا کرده و نمود این تصور در زبان و بعضی از عبارات زبانی ماندگار شده است. عناوینی که اکنون برای اشاره به فرزند در زبان وجود دارد، همان عناوینی است که در گذشته به اتش اطلاق می شده است: از جمله عبارات زبانی «اجاق کور»، «اجاق خانه» و جمله دعایی «اجاق خانه ات خاموش مباد!». در این نوشتار نخست به بررسی یکی از مهم ترین نمادپردازی های اتش در تصورات گذشتگان که حاوی مفهوم جاودانگی بوده است، خواهیم پرداخت. در ادامه نشانه های زبانی که نمودار پیوند مفهوم جاودانگی و تداوم هستی بین اتش و فرزند است، مورد بررسی قرار می گیرد.

در این مقاله تلاش شده است تا ضمن تعریف و تبیین وجوه تشابه و تفاوت اسطوره و آیین و عرفان، تجلی و تاثیر و ردپای محسوس و نامحسوس زمان و مکان مقدس اساطیری و آیین های مربوط به هر یک در برگزیده نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری قمری مورد تبیین و تحلیل قرار گیرد. با توجه به برخی بنیادهای مشترک اسطوره و عرفان در افاق تاریخ تفکر بشر، و در پرتو ضمیر ناخوداگاه مشترک وی، زمان و مکان قدسی و آیینی نیز به مثابه دو مقوله مشترک بین اسطوره و عرفان، کارکردهایی مشابه و مشترک یافته اند که این تشابه و اشتراکات در متون عرفانی ادوار گوناگون، تجلی یافته اند. کارکردهایی از قبیل ترک دنیا، شهود حق، ادب دانی، بازگشت به زمان ومکان ازلی، احساس ارامش، تزکیه، درک حضورخدایان و طلب خواسته ها.

یکی از اسطوره های مربوط به مکان های زیارتی در حوزه فرهنگ ایرانی اسطوره غیبت دختر در چشمه و یا چاه است که عمدتا در باورهای عامیانه بازتاب دارد. شاید برخی داستان های ایرانی، از جمله داستان ربایش شهرناز و ارنواز، دختران جمشید به دست ضحاک و آزادی انها به دست فریدون و همچنین ماجرای غیبت کی خسرو در چشمه، پیشینه ای برای اسطوره غیبت دختر باشد. برخی نیز ربایش دختر و یا گاو در فرهنگ اریایی را با فقدان باران مربوط می دانند. در بررسی هایی که به صورت میدانی و کتابخانه ای انجام گرفت معلوم شد که این اسطوره بر پنج رکن استوار است که عبارتند از: غیبت دختر در محل مورد توجه، مکان غیبت که معمولا در ارتباط با عناصر مربوط به اب مانند چشمه و یا چاه است، وجود عنصر شر که دختر به خاطر خلاصی از دست انان غایب شده است، رویایی که از طریق ان ماجرای غیبت و قداست محل گوشزد می شود و توجه به قداست محل و برگزاری ایین های زیارت. مکان های مربوط با این اسطوره شامل تمام پیران گاه های زرتشتی و تعدادقابل توجهی از موقعیت های زیارتی اسلامی به ویژه موقعیت های قدم گاهی است. در بررسی و تحلیل عناصر اسطوره، به ارتباط ان با موقعیت چشمه و آب، سنگ و صخره مقدس، شرارت نیروی اهریمنی و تازش بر نیروی قدسی، طلسم شدن اب و برکت و مساله فقدان اب دقت شده است و با توجه به شواهد متعدد ارتباط این اسطوره با ناهید به اثبات رسیده است. با توجه به اینکه این اسطوره از طریق خواب ظاهر می شود،در پایان تحلیلی روان شناختی از ان ارائه شده است. در نتیجه می توان گفت که فقدان عنصر اب در چاه ها و چشمه های اعجاب انگیز که به غیبت ناهید در ان مربوط بوده است، در دوران اسلامی به غیبت دختر یکی از اولیا تغییر کرده است.

نوشتار حاضر به تطبیق وحدت وجود در اندیشه ابن عربی با آرای جامی و شبستری در این باره پرداخته است. ابن عربی، در نضج و کمال نظریه وحدت وجود بسیار تأثیرگذار بوده است. شبستری و جامی، در میان نویسندگان و شاعران ایرانی پس از سده هفتم وهشتم هجری، از جمله کسانی هستند که در انتقال اندیشه های او نقش مهمی ایفا کرده اند. هم صدا با ابن عربی، بیانگر این اندیشه شدند که در هستی، جز حق چیز دیگری وجود ندارد و هر آنچه به عنوان مظاهر کثرت مشاهده می شود، در واقع چیزی جز تجلی های گوناگون حضرت وجود، نیست. نتیجه پژوهش نشان می دهد که شبستری و جامی چون ابن عربی، حق را متجلی در جمیع اشیاء به تجلیات اسمایی می دانند و برای تبیین نظریه وحدت وجود، همچون ابن عربی، از ابزارهای بلاغی نظیر تمثیل «دریا و مظاهر آن»، «عدد»، «آینه و نور» و «تابش نور از پس آینه های رنگارنگ» بهره برده اند.