پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1387 | دوره:4 | شماره:7 |تعداد مقالات:26

از دیرباز به دلیل مشترکات فرهنگی و زبانی دو ملت تاریخی ایران و هند و بویژه از دوران حکومت اکبرشاه و اورنگ زیب و رواج زبان فاخر پارسی در شبه قاره و مسافرت های پی درپی گویندگان و مورخان ایرانی به آن سامان، آداب و رسوم مردم هند برای مردم ایران جاذبه ای شگفت انگیز داشته است.در این مقاله، نگارنده بر آن است تا آن دسته از آداب و رسوم تاریخی ملت بزرگ شبه قاره را که در تاریخ و ادب معاصر ایران انعکاس داشته است، بروشنی نشان دهد.

میرزا علی رضا، مشهور به میرزا آقاجان و متخلص به پرتو، شاعر و خوش نویس سده 13 (ق/19 م) میان سال های 1213 تا 1304 هجری قمری حیات داشته است. وی از خطاطان برجسته دربار ناصرالدین شاه بوده و مجموعه خوش نویسی های ایشان به هم راه قرآنی مذهب، در کتاب خانه های ملک و سلطنتی سابق محفوظ است. دیوان اشعار ایشان متشکل از غزلیات، قصاید و قطعات بوده که در مضامینی چون: مدح، وصف، وعظ و حکمت سروده شده و توسط نگارنده نیز تصحیح و منتشر گردیده است. سبک بازگشت ادبی در اشعار پرتو به وضوح نمایان بوده و از این لحاظ یادآور اشعار حافظ، سعدی و سایر شاعران متقدم است. هم چنین تبحر در سرودن ماده تاریخ، از دیگر ویژگی های شعری ایشان بوده است که بیش تر در باب تعمیر و ساخت مسجدهای اصفهان و تاریخ درگذشت شاعران هم عصر خود نگارش یافته و مورد استناد تاریخ نویسان نیز قرار گرفته است. این گفتار سعی بر شناخت و معرفی بیش تر ایشان، به عنوان شاعر و خوش نویس برجسته دوره قاجاریه دارد.

برنو بتلهایم در کتاب «روان کاوی افسانه های پریان»، تفسیری روان کاوانه از این افسانه ها ارایه می دهد. این کتاب به محض انتشار در غرب، مخاطبانی بسیار پیدا کرد. بتلهایم در این اثر، با الهام از فروید، به تحلیل روان کاوانه عناصر افسانه ها پرداخته، نشان می دهد که چگونه این داستان ها به حل مشکلات کودکی و رشد شخصیت کودک کمک می کند.در این مقاله نویسنده از نگاه جامعه شناس، سعی دارد تا نشان دهد، در زمانی که جامعه درکی از کودکی نداشته است، نمی توانسته برای کودک افسانه و داستان بسراید؛ نیز نشان دهد تفسیر روان کاوانه کودکی مربوط به جامعه مدرن می شود، حال آن که این افسانه ها در جوامع ماقبل مدرن پدید آمده است.

در این نوشته سعی بر آن بوده که تاثیر شعر جاهلی عرب بر شعر منوچهری مورد بررسی قرار گیرد. از آن جا که بسیاری از مضامین شعر منوچهری برگرفته از شعر شاعران جاهلی است، پرسشی که مطرح می شود این است که اگر شعر جاهلی در اختیار منوچهری نمی بود، آیا بازهم شاهد چنین تعابیری در شعر منوچهری بودیم یا نه. در ضمن پاسخ به این پرسش، شواهد تاثیر مضامین شعرای عرب بر شعر منوچهری آورده می شود.

عنوان مقاله حاضر «مثنوی مولوی و نجوم» است. وقتی که وضعیت علوم را در قرن هفتم و هشتم هجری مطالعه می کنیم، متوجه پیش رفت و توسعه علوم عقلی و نجوم در کنار علوم نقلی می شویم و در می یابیم که از بین ستارگان عرصه ادب فارسی، مولوی شاعر آفاق و انفس است. در این پژوهش نیز مجالی فراهم آمده است تا با طریق استفاده مولانا از دانش نجوم، ابزار نجومی، پدیده های جوی، پیوستگی با اختران، سعد و نحس، افلاک، ستارگان و برج های دوازده گانه مثنوی و کاربرد آن ها در شعر او بیش تر آشنا شویم.

بشر، از دیرباز در جست و جوی سرچشمه حیات خویش و مبدا آفرینش جهان بوده و با تعمق در عالم هستی، سعی در گشودن راز دهر داشته است. پس از ظهور زرتشت در ایران و پیدایش آیین مزدایی، هم واره «اهورامزدا» و «اهریمن» به عنوان دو مبدا برای کاینات و آفریننده خیر و شر تلقی می شدند. لیکن شواهد و مدارکی وجود دارد که نشان می دهد پیش از اعتقاد به ثنویت در میان ایرانیان، اندیشه یکتاپرستی (بر مبنای اصالت زمان) نیز ذهن ایرانیان وحدت طلب را مشغول داشته است. اعتقاد به «زروان» (خدای زمان) پیامدهایی بی شمار داشت که بیش از همه اعتقاد به سرنوشت، بخت و سهم از پیش تعیین شده، تا قرن ها اندیشه ایرانی را تحت سلطه خود داشت.این تفکر در میان شاعران، اندیش مندان و نیز فلاسفه و متکلمان ایرانی نفوذ کرد. از این میان، فردوسی، حماسه سرای بزرگ ایرانی، هم چون دیگران از این سرچشمه فکری مستثنی نبوده است و فرض آن وجود دارد که جبرگرایی در شاه نامه فردوسی پیش از همه، ریشه در زروانی گری دارد.در این جستار ابتدا گذری خواهیم داشت بر اندیشه و فلسفه زروانیسم در ایران باستان و قبل و بعد از زرتشت، سپس با ذکر شواهدی از اثر ماندگار حماسی ایران - شاه نامه - به بن مایه های فلسفه زروانی در این اثر اشاره خواهیم کرد.

نفثه المصدور، کتابی تاریخی - ادبی است تالیف محمد زیدری نسوی - منشی سلطان جلال الدین خوارزم شاه - که در نیمه اول قرن هفتم به نثری مصنوع و مزین نگاشته شده است و روان شاد دکتر امیرحسین یزدگردی آن را تصحیح و شرح کرده اند.کنایه (irony) یکی از صور (شکل) پویای خیال در ادب پارسی است که دانش مندان علم بیان از دیر زمان تاکنون بدان اقبال نموده اند.در این مقاله، پژوهنده تعریف کنایه را مورد مداقه قرار داده، سپس انواع آن را از نظر قدما بیان نموده و برای هر کدام به ذکر چند مثال بسنده کرده است. آن گاه به بازجست اقسام کنایه به ترتیب بسامد پرداخته است.

مخزن الاسرار، نخستین اثر از پنج گنج نظامی گنجوی است که بسیاری از محققان به سبب ابهام و پیچیدگی های فراوان معنایی، به شرح و توضیح ابیات آن همت گمارده اند. در این مقاله به نقد و تحلیل محتوای شروح مخزن الاسرار پرداخته شده است. آشنایی با ابیات مشکل و پیچیده این مثنوی و گردآوری و ارزیابی معانی مختلف شارحان، یادآوری و اصلاح اشتباهات در توضیح برخی ابیات، برگزیدن معنی صحیح تر ابیات و هم چنین شناخت منشا اختلاف نظر شارحان در شرح مخزن الاسرار، از اهداف نگارش این مقاله بوده است.

مفهوم اصلا ح طلبی و تجددخواهی یکی از موضوعات اصلی، گسترده و متنوع در دوره مشروطه بود و روشن فکران و مشروطه خواهان، هر کدام برداشتی خاص از آن داشتند، که بعدها تناقضات و مشکلات بسیار تاریخی، فرهنگی و سیاسی ایجاد کرد.فرخی یزدی نیز با توجه به گرایش های سیاسی و اندیشه های مسلکی و سبک انتقادی شدید خود، بطور جدی به اصلاحات زیربنایی و انقلاب فکری و اخذ علوم و فنون غربی می اندیشید و در مبارزات سیاسی و قلمی، بدان می پرداخت. از این رو بیش ترین بسامد موضوعی سرمقالات وی «انتقادات مستقیم علیه حکومت و دولت خودکامه» و «مجلس پوشالی» و سپس «اصلاح طلبی، آرمان خواهی و نوگرایی» بود، که تاکنون تحقیقی مستقل در این باره پدید نیامده است.نگارنده در این نوشتار می کوشد براساس نتایج بازخوانی و تجزیه و تحلیل روزنامه ها، سرمقالات و اشعار فرخی، از سه منظر زیر به نقد و بررسی دیدگاه های وی درباره اصلاح طلبی و نوگرایی بپردازد:الف - موانع و مشکلات بر سر راه مشروطه خواهی، اصلاحات انقلابی و فکری؛ب - ضرورت اصلاحات انقلابی و فکری و عوامل موثر در آن؛ج - شیوه های نوگرایی و اخذ علوم و فنون غربی.

به دنبال ورود صنعت چاپ به کشور و انتشار نخستین روزنامه های ایرانی توسط دربار قاجار و رشد و تحول آن، نوع ادبی تازه ای به نثر فارسی راه یافت که نوع روزنامه نگاری نام داشت. از آن جا که در این زمان، هنوز زبان روزنامه نگاری در کشور جا نیفتاده بود، از شیوه متکلف منشیانه، یعنی همان شیوه نگارش رایج مکاتبات درباری برای نوشتن مقاله های روزنامه استفاده شد. این زبان دشوار نه مورد فهم و پسند عامه مردم بود و نه دردها، شکایت ها و خواسته های ایشان را منعکس می کرد. از این رو با استقبال مردمی روبه رو نشد و با پیروزی انقلاب مشروطه و خارج شدن روزنامه نگاری از انحصار مطلق دربار، این شیوه متکلف زوال یافت.این نوشتار با نشان دادن تصویری از فضای روزنامه نگاری دربار قاجار، به معرفی ویژگی های نثر روزنامه ای دربار پرداخته و دلایل افول آن را بیان داشته است.

تا نگردی آشنا، زین پرده رمزی نشنوی       گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش        «حافظ»در فرهنگ لغات زبان فارسی «سروش» برابر با جبرئیل، رساننده پیام الهی به پیامبران و مردان برگزیده خدا معرفی شده است.نوشته اند سروش فرشته ای است که پیغام آور باشد و نیز فرشته ای که پیغام و مژده آرد و یا خبر و پیغام خیر آورد و معانی ازین دست. در اغلب قاموس ها با کم و بیش تفاوت، همه در همان معنی جبرئیل از او یاد کرده اند.اما سروش در ادبیات ایران پیش از اسلام و در فرهنگ اوستایی و ادبیات زرتشتی فارسی میانه، تعریف و وظایفی دیگر را برعهده دارد که در متن مقاله به آن ها پرداخته شده است و با بررسی دقیق منابع پیش از اسلام در متون بازمانده پهلوی و اوستایی، برای سروش بیش از بیست وظیفه این جهانی و آن جهانی را می توان برشمرد، که پیام رسانی سروش را می توان تنها یکی از آن ها دانست.

علی دشتی (1273-1360 ش) از جمله نویسندگانی است که از سال 1301 ش، با انتشار یادداشت های «ایام محبس» به جنبش «ساده نویسی» در نثر معاصر پیوسته است. از این نویسنده، افزون بر این اثر، آثاری دیگر نیز در زمینه ترجمه، روزنامه نگاری، داستان و نقد ادبی برجای مانده است که همگی از این ویژگی برخوردار است. لیکن، در نثرهای دشتی، بویژه نخستین آثار وی، مقداری قابل توجه از واژگان عربی بچشم می خورد که ظاهرا، نثرهای او را از ویژگی ساده نویسی در سطح واژه گزینی دور کرده است. بسامد این واژگان در نثر وی به اندازه ای است که هم واره مورد توجه و داوری منتقدان بوده است، بطوری که این ویژگی را نقصی بزرگ در شیوه نگارش دشتی دانسته و حتی گاهی نثر او را، بویژه در مقاله هایش، ضمن مقایسه با نثر معاصران او، در ردیف نثرهای منشیانه و یا میراث دار نثرهای منشیانه قرار داده اند. در این مقاله، میزان تاثیر واژگان عربی در سادگی نثر دشتی، بویژه در آثار انتقادی وی، مورد بررسی قرار گرفته است.

ادب پارسی و وسعت قلمرو آن ایجاب می کند که پژوهشی جامع الاطراف در این زمینه صورت پذیرد.ره توشه ما در این سفر، سبویی از شبنم اشتیاق است و دفتری از گل برگ های اوراق. بر سمند خیال می نشینیم و بر فراز دره های ماه و سال پرواز می کنیم، تا صخره های ابهام را بکاویم و در این قلمرو گسترده، در حد توان خویش گامی برنهیم.