پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1390 | دوره:7 | شماره:11 |تعداد مقالات:18

ماخذشناسان مهم ترین کتاب عرفانی فارسی قرن نهم هجری قمری یعنی «نفحات الانس من حضرات القدس» اثر «عبدالرحمان جامی» به دلیل عدم آگاهی بر وجود نسخه خطی فارسی منتشر نشده «تحفه المرشدین من حکایات الصالحین» و یا عدم تطبیق محتوای این نسخه با محتوای «نفحات الانس»، سهم قابل ملاحظه ای از این نسخه خطی را در نفحات الانس نادیده گرفته و یا سهم آن را به «روض الریاحین من حکایات الصالحین» داده اند. در واقع تحفه المرشدین، اثر «جلال الدین محمد عبادی کازرونی»، ترجمه کتاب مشهور عرفانی عربی «روض الریاحین فی حکایات الصالحین»، اثر صوفی مشهور قرن هشتم هجری قمری، یعنی «عبداله الیافعی الیمنی» است. دو نسخه خطی فارسی یافت شده از این اثر یکی در شهر «لاهور» به سال 818 ه.ق و دیگری در شهر «ایاصوفیه» به سال 838 ه.ق تحت اختیار نگارندگان است. این مقاله کوشیده است تا با روی کردی تطبیقی و ارائه دلایلی هم چون اشاره جامی به تحفه المرشدین در دست نوشته های نفحات الانس، گزینش یکسان نفحات الانس و تحفه المرشدین از برخی حکایات، برداشت های مشترک جامی و عبادی از متن روض الریاحین، علاقه مندی جامی به استفاده از منابع فارسی، چگونگی دسترسی جامی به تحفه المرشدین و سهم تحفه المرشدین را در نفحات الانس مشخص نماید.

شیخ محمود شبستری، عارف شاعر و اندیشمند بزرگ سده هشتم هجری در آثار خویش، راه های دست یابی به معرفت یقینی را عقل و نقل و ذوق (کشف و اشراق) می داند. وی می کوشد منقولات دینی را با استدلال های اهل فلسفه و با ذوقیات اندیشمندان اشراقی درهم آمیزد و رسالت یک فیلسوف مسلمان و عارف و اندیشمند اشراقی را ایفا کند. شبستری هم چون غزالی معتقد است، ورای عقل نظری، انسان را طوری و طریقی دیگر هست که به آن طور، اسراری را که از عقل پنهان و محجوب است، می شناسد.او هم چون همه شاعران عارف ایرانی مخالفت صریح خود را با فلسفه و عقل یونانی ابراز می دارد، اما خرد ستیز و فلسفه گریز نیست. از این رو در عین آن که در مقام معرفت تمایل به اشراق دارد، در مقام علم، به حکمت و استدلال گرایش نشان می دهد. خرد مورد ستایش شیخ، خرد دینی است، همان خرد و اندیشه ای که به قول او مبحث انبیاست و هزارواند آیه از آیات قرآن اختصاص بدان دارد. شیخ در عین حال، در طریق معرفت حق به داشتن پیر و انسانی کامل که واسطه هدایت حق باشد، معتقد است. از نظر او شاه راه معرفت حق «تفکر» و سیر دوسویه (قوس صعودی و نزولی) است که در این سیر دیالکتیک و حرکت از کثرت به وحدت، از وحدت به کثرت، از بسیار به یک، از یک به بسیار، از نمود به بود، از بود به نمود، از قطره به دریا، از دریا به قطره، جان آدمی صفا می یابد و نقوش اغیار از لوح دل او محو می گردد و انسان کامل، به شناسایی حقیقی می رسد.

اطلاعات و معارف علوم گوناگون همواره ادبیات فارسی را پر بارتر و سرشار از اصطلاحات علمی و حکمی کرده است. از عوامل مهم این پدیده در شعر فارسی در گذشته، بویژه از قرن چهارم هجری قمری به بعد، گسترش علوم عقلی و شاخه های مختلف دانش ها و توسعه دانشگاه ها و مدرسه های علمیه و ظهور دانشمندان برجسته در ایران زمین است. در این راستا بسیاری از جواهرات و احجار کریمه که خواصی گوناگون برای آن ها در نظر گرفته شده است، در شعر بعضی شاعران انعکاس یافته که گاهی به رنگ و شکل آن ها در آوردن تشبیهات گوناگون نظر داشته اند و گاهی به خاصیت هایی که این سنگ ها در طب و یا طالع شناسی از خود بروز می داده است. در این گفتار به معرفی و نقش نمادین آن ها در ادبیات منظوم فارسی پرداخته می شود.

سعدی را «استاد سخن» می خوانیم، چه صیت سخنش به همه جا از دیرباز تاکنون رسیده و شعر نغز و نثر بی بدیل وی «در صحیفه روزگار مسطور و بر السنه احرار مقروء» است. سخن وی به صفت سهل ممتنع آراسته است و به روانی و شیوایی معروف. شیوه سخنوری سعدی، همان طور که بیان شد، موجب گشته است تا پژوهشگران و ادیبانی بسیار، جنبه های گوناگون هنر وی را تحت بررسی و پژوهش قرار دهند، تا جنبه های زیبایی شناختی سخن سعدی بیشتر آشکار گردد. در این نوشتار سعی بر آن است که کاربرد هنری فعل در نثر گلستان بررسی گردد. با آن که پژوهش هایی گوناگون در نثر گلستان بانجام رسیده است، لیکن بررسی کاربرد فعل و روشن نمودن گوشه ای دیگر از هنر سعدی خالی از فایده نیست. در این میان، با بررسی ویژگی های نحوی، فرایندهای معنایی افعال و ... می توان هنر زبانی آن بزرگ استاد سخن را تا حدودی نمایاند.

مرصادالعباد اثری عرفانی است که از امهات آثار منثور زبان فارسی بشمار می رود و نظایر آن در میان کتب صوفیانه انگشت شمار است. به اعتراف خود نویسنده، او هنگام تحریر اول و دوم این اثر سی سال آوارگی در محیط آسیای صغیر و مصر و روم را پشت سر گذارده که این محیط به زعم تاریخ نگاران و پژوهش گران مولد و پایگاه اندیشه ها و اساطیر مانویان و گنوستیک ها بوده که با توجه به آن چه در مرصادالعباد می بینیم، دور از ذهن نمی نماید که نجم الدین رازی در این محیط با اساطیر ایشان آشنا گردیده باشد، چنان که خود بطور دایم در مرصادالعباد به آشنایی با تفکرات ایشان و فرقه های زیر مجموعه ایشان از جمله اسماعیلیه، اباحیه، ملاحده و تناسخیه اشاره می کند. بر طبق همین امر، این مقاله در صدد برآمده که شباهت برخی چهارچوب های داستانی مرصادالعباد را با اساطیر مانویان و گنوستیک ها نشان دهد.

بی تردید یکی از قدرتمندترین موضوعات شعر رودکی که به شکل ویژه و چند سویه رخ می نماید «مرگ» است. انگاره و تلقی رودکی از مرگ انگاره ای حکیمانه است. جدای از آن که مساله مرگ در مراثی با دریغ و بصراحت عنوان و تبیین می گردد، این نگاه به مرگ و یادکرد هماره آن در رودکی شکلی از تفکر خیامی را پدید می آورد که در آن دعوت به شادخواری و خردانگاشتن جهان و غمان، تم اصلی و تکرار شونده است. افزون بر آن تجلی مرگ در شعر تغزلی رودکی هم خلق تصویری از خود پس از مرگ شاعر در گفتمان با معشوق که در واقع نوعی استرحام از معشوق است و بعدها به شکلی بدیع تر و جدی تر در ادب غنایی پارسی موجودیت می یابد، از فرعیات موضوع مورد بحث خواهد بود.

زنان نیمی از پیکره هر اجتماع را در همه ادوار تشکیل می دهند که در مورد مقام آنان و جای گاه و پای گاه اجتماعی در همه حوزه ها اعم از علوم مختلف روان شناسی، جامعه شناسی، مردم شناسی، ارتباطات و ... از جمله حوزه ادبیات همچنان جای مطالعه و بررسی وجود دارد.پژوهش حاضر با هدف «شناخت پای گاه اجتماعی زنان شاه نامه» تلاشی آکادمیک است برای پاسخ به پرسش های زیر:- زنان عصر ساسانی در اثر ماندگار شاه نامه چه پای گاه اجتماعی داشته اند؟- کدام زنان از پای گاه اجتماعیی بالاتر برخوردار بوده اند؟- دیدگاه فردوسی (شاعر بنام عرصه ادبیات) به عنوان مرد جامعه مردسالارانه قرن 4 و 5 به مقام زن و جای گاه او چگونه بوده است؟جامعه آماری در پژوهش حاضر شامل همه زنان شاه نامه، اعم از زنان بنام و نقش آفرین و اثرگذار، زنان کم تاثیر با نقش آفرینی اندک و کم رنگ، ایزدبانوها و نیز زنان جادوست. جهت دقت افزون تحقیق و نیز ارائه مطالعه علمی نو، از میان جمعیت آماری، دو گروه «زنان ایرانی و غیرایرانی»، به عنوان نمونه آماری انتخاب شده اند.(تاکنون پژوهشی در حوزه ادبیات بویژه در زمینه موضوعات شاه نامه و جای گاه زن با این نمونه آماری، انجام نشده است.)مقوله پای گاه اجتماعی به عنوان تنها متغیر پژوهش با دو مولفه «اعتبار اجتماعی مشورت خواهی» مورد مطالعه و بررسی در خصوص نمونه آماری، قرار گرفته است. پس از گردآوری مطالعات و داده ها از طریق اسنادی - کتاب خانه ای، یافته های حاصل با استفاده از تکنیک «تحلیل محتوا» مورد ارزیابی و تحلیل و تفسیر قرار گرفته است و در پایان، محقق به یک نتیجه گیری نهایی دست یافته است و آن این که:هر دو گروه زنان ایرانی و غیر ایرانی با وجود جامعه مردسالار عصر ساسانی «در قرن 4 و 5 هجری» دارای پای گاه اجتماعیی نسبتا خوب و بالا بوده اند، با ذکر این نکته که: زنان با ملیت های غیرایرانی در مقوله پای گاه اجتماعی در مرتبه ای بالاتر نسبت به زنان ایرانی قرار داشتند و از پای گاه اجتماعیی بالاتر برخوردار بوده اند. کوتاه سخن آن که، زنان شاه نامه فردوسی دارای پای گاه اجتماعیی بالا و مناسب بوده اند.

یکی از شخصیت هایی که حضور او در شاه نامه، وقایعی دردناک را می آفریند، گشتاسب است. چهره این شاه کیانی در شاه نامه، متفاوت از آن چیزی است که در متون دینی اعم از اوستا و پهلوی نقش شده است. او در شاه نامه پادشاهی کوته اندیش، آزورز، پیمان شکن و خودپرست است، در حالی که در اوستا و متون پهلوی از تقدس بسیار برخوردار است. شاید در ذهن خواننده شاه نامه این پرسش پیش آید: مگر نه این که فردوسی، بنابر تاکید بسیار خود در اثرش، به منابع مورد استفاده اش پای بند بوده، پس چگونه این چرخش شخصیتی در شاه نامه پدیدار شده است؟ این نوشتار بر آن است تا به علل و عوامل این دگرگونی پاسخ دهد. شاید بتوان چنین پنداشت که یکی از عوامل تغییر شخصیت گشتاسب، مبارزه فردوسی و دیگر ایران دوستان هم فکر او، با حکام عصر، اعم از ترک و تازی باشد. به دیگر سخن، تغییر شخصیت گشتاسب، حاصل اهداف سیاسی شاعر و راویانی بوده است که روایت هایی را برخلاف متون دینی زردشتی انتشار داده بودند، چه با گردش شخصیت گشتاسب که ساسانیان خود را بدو منسوب می کردند، حکومت ساسانی و شیوه حکمرانی آن ها مورد نقد قرار می گرفت، یعنی حکومتی که محمود غزنوی مدعی پیوند با آن بود، که البته در نوع شکل گیری و زمان سیطره شباهت هایی بسیار به شیوه حکمرانی ساسانیان دارد. بنابراین شاعر، چهره حقیقی سلطنت ترکان و تازیان را که طریق حکومت ساسانی را می پیمودند و به استبداد دینی و تمرکز قدرت روی آورده بودند، آشکار می کند. فردوسی و راویان هم فکر او با چرخش احوال گشتاسب، قصد مبارزه با همه کسانی را داشتند که هم چون او می اندیشیدند و می گفتند و عمل می کردند.

یکی از مباحثی که در شعر معاصر، بویژه در این چند دهه اخیر، مورد توجه اهل تحقیق قرار گرفته و آثاری ارزشمند بدنبال داشته است، مبحث «نقد ادبی» است. در انواعی که برای نقد ادبی برشمرده اند، نوعی از نقد به نام «نقد اجتماعی» مطرح است که در آن منتقد با رویکردی اجتماعی و مسوولانه، بویژه از منظر «ادبیات ملتزم» یا «متعهد»، به آسیب شناسی جامعه می پردازد و بر آن است تا با بیان واقعیت های تلخ جامعه و دردهای آن، مخاطبان را به تامل وادارد و از این طریق آن ها را در رسیدن به دوای این دردها یاری دهد. (فرزاد، 1378، 71) از موضوعاتی که در نقد اجتماعی جامعه ایرانی باید با حساسیت ویژه ای بدان پرداخت، معضل رواج خرافات و جهل و نادانی در شعر معاصر ایران از آغاز مشروطیت تا سال 1357 است. معضلی دردناک که متاسفانه با تمام اهمیت آن چندان بطور جدی مورد توجه و تحقیق پژوهش گران ادب معاصر قرار نگرفته است. همین امر ما را بر آن داشت تا این موضوع را در شعر معاصر شعر دوره مشروطه و دوره نیمایی مورد تحقیق و بررسی قرار دهیم. در این مجال کوتاه، برآنیم تا به عنوان پیش زمینه بحث، بطور اجمالی و گذرا به ریشه یابی این معضل بزرگ اجتماعی در تاریخ گذشته و معاصر این سرزمین بپردازیم، آن گاه با آوردن شواهد و نمونه هایی از شعر معاصر، آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.

مثنوی کتابی عظیم مشحون از معانی متکثر و اندیشه هایی متنوع است که خواننده را در تلاطم امواج پی درپی خود غرقه و مبهوت می سازد. بهمین سبب و به دلیل درنگ مکرر مخاطب در پاگردهای ابیات مثنوی، معمولا جهات اصلی اندیشه و اهداف کلی کتاب مخفی مانده، خواننده از درک کلان فکرهای این کتاب مستطاب فرو می ماند. در این مقاله تلاش شده است تا این کلان فکرها در دفتر سوم مثنوی با روش تحلیل بسامدی درون مایه ها مشخص گشته، حکایت هایی که به شکل منظومه هایی مرتبط با هم برای القای یک درون مایه مشترک توسط شاعر بکار گرفته شده به صورت شماتیک عرضه و نتایج آن تحلیل گردد.

هر چه خلاف آمد عادت بود               قافله سالار سعادت بود                                                    مخزن الاسرار نظامی عصر حافظ، عصر انحطاط اخلاق و از میان رفتن ضوابط سالم در روابط طبقات مختلف مردم، بویژه حاکمان و فرمان روایان و صوفیان و زاهدان است و نابسامانی و هرج و مرج ناشی از ظلم و بیداد حاکم و فرمان روایان از یک طرف و رواج و ریاکاری و خدعه و نیرنگ فقیهان دینی و صوفیان مدعی از طرفی دیگر، سبب سقوط ارزش های اخلاقی و مذهبی شده است و حافظ در بطن این منجلاب فساد و تباهی و نفاق و یاس و به قول خودش در «شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل» گرفتار شده است و به عنوان یک متفکر و مصلح اجتماعی به تمام دردها و فسادها و آفت ها و آسیب های زمانه اشراف دارد و جراح وار با نیشتر انتقاد و طنز می خواهد بیماری های اجتماعی جامعه را بشکافد و با مهربانی بر زخم ها مرهم نهد. برای وصول به این آمال بناچار می بایست زبانی را برمی گزید که از گیرایی و دل نشینی و تاثیرگذاریی بیش تر برخوردار باشد و به کالبد واژه های مرده و معتاد و بی روح زبان، جانی تازه ببخشد و با استفاده از ترفندها و هنرهای ادبی، رستاخیزی در عادت های مالوف ذهنی و زبانی ایجاد کند از این رو بهترین مسیر برای مبارزه قلمی با دو قشر حاکمان و صوفیان، چنگ زدن به هنرهایی چون آشنایی زدایی و هنجارگریزی و باورشکنی و عقل ستیزی و تصاویر متناقض نما و بالاخره خلاف عرف و عادت عامه است و کاربرد هنرهای ادبی فوق به صورت گسترده، سبب شهرت و آوازه حافظ شده است که خود می فرماید:از خلاف آمد عادت بطلب کام که من            کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم

ابن یمین فریومدی یکی از شاعران دوره مغول بشمار می رود، دوره ای که در آن اخلاق اجتماعی و پایه های فکری و فرهنگی مردم رو به انحطاط و فساد گذاشت. اگر چه آشفتگی های سیاسی اجتماعی و سقوط اخلاق اجتماعی و ارزش های انسانی در سرزمین های مغلوب شده در این دوره موجب بوجود آمدن روحیه تسلیم و جبرگرایی در میان عامه مردم جامعه شد، اما در جوان مردان و برخی از شاعران آزاده پارسی زبان، موجب دمیده شدن روح ستم ستیزی و قوت گرفتن ادبیات انتقادی شد. هر یک از شاعران آزاداندیش این دوره با توجه به جو حاکم در جامعه و عصر خویش، روشی خاص را برای مبارزه با رذایل اخلاقی و اجتماعی بوجود آمده در میان مردم، اوضاع نابسامان سیاسی و اجتماعی و نیز بی عدالتی های حاکمان و دست نشاندگان آن ها برگزیدند. ابن یمین نیز با این که به گونه ای گسترده و افراطی به مدح و ستایش امیران و وزیران پرداخته است، از نقد عمل کرد آن ها و نیز نقد اخلاق اجتماعی و اوضاع جامعه غافل نمانده است. گرچه انتقادات او نسبت به برخی از شاعران و سخن پردازان هم عصرش هم چون سعدی و سیف فرغانی بسیار ملایم تر و دون پایه تر است، اما هر جا که فرصتی دست داده افراد مختلف جامعه، از جمله صاحبان مناصب و موقعیت های اجتماعی و نیز مردم عامه را مورد نقد و نکوهش قرار داده است که در این مقال به آسیب شناسی اخلاقی و اجتماعی در دیوان اشعار ابن یمین پراخته می شود.

در روایت یک قصه، این موضوع که نویسنده کیست؟ چه تفاوتی با روایت گر قصه دارد؟ قصه با چه ضمیری روایت می شود؟ دیدگاه نویسنده چیست؟ سبک نوشتار او چگونه است؟ و پرسش هایی دیگر از این قبیل، از اهمیتی اساسی برای موفقیت فنی قصه، درک آن و ارتباطی که بطور مداوم با روند معنایی حفظ می کند، برخوردار است. استاندل از نویسندگان بزرگ قرن نوزدهم میلادی در ادبیات فرانسه، صاحب رمان های موفق به خاطر شیوه روایت ویژه خود است. در این مقاله سعی شده تا جایی که امکان دارد به بحث و بررسی دیدگاه های مختلف روایت قصه پرداخته و در یک مقایسه ساده آثار این نابغه قرن با آثار بالزاک، ابرمرد رمان فرانسوی، دلیل موفقیت و محبوبیت قصه های استاندل بازگو شود و ارزش کار نویسنده نیز مورد بررسی قرار گیرد، یعنی کسی که قصه را امضا می کند و به عنوان روایت گر در اندرون قصه آن را روایت می کند، مورد شناسایی قرار خواهد گرفت. تقریبا اکثر مطالب، به وسیله علم نوین روایت شناسی (Narratologie) قابل توجیه و توضیح است.

بی تردید ملت ها طی قرن های متمادی به مقتضای وضع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی فراز و فرودهایی بسیار را تجربه کرده اند. قرآن کریم به سقوط و سر در نشیب آمدن ملل و اقوام گوناگون چنین اشاره کرده: «و هنگامی که خواستیم ملتی را نابود کنیم به ثروتمندان و خوش گذرانشان فرمان می دهیم (وقتی که آن ها تمرد کردند) و به فسق و فجور سرگرم شدند، حکم قطعی خداوند در حقشان نفوذ یافته، نابودشان خواهیم کرد.» (اسراء / 16) با توجه به مفهوم این آیه، هنگامی که جامعه فاسد شد، فساد در تمامی طبقات، روابط و مناسبات اجتماعی رسوخ یافته، هیچ چیز از گزند آن در امان نخواهد بود. در چنین شرایطی، ناامنی در ساختار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و اجتماعی پدید می آید و کلیه این ساختارها به جای تعامل و پیوند با یک دیگر در تقابل و تضاد با هم قرار گرفته، کارکردی مطلوب نخواهد داشت. این جاست که وجود روشن گران و منتقدان اجتماعی، نمودی خاص می یابد که با آگاه کردن آحاد ملت از طریق نشان دادن و انتقاد از تباهی ها و فسادها و نابکاری ها نقشی مهم در واداشتن اقشار مختلف اجتماعی به تحرک در برابر زشتی ها و کاستی ها و کج اندیشی ها ایفا می کنند. نقد و تحلیل طبقات اجتماعی از دیدگاه ناصرخسرو و سنایی به عنوان شاعران روشن گر و منتقد از اهداف نگارش این مقاله بوده است.

با پیروزی انقلاب مشروطه، روزنامه نگاری از انحصار دربار خارج شد و شیوه متکلف آن در انزوا قرار گرفت. به این ترتیب هم زمان با خارج شدن زبان به عنوان ابزار قدرت از سلطه دربار، آزادی بیان نیز دوران کوتاه درخشش خود را آغاز کرد. ده خدا که از بزرگ ترین نویسندگان و ادبای عصر خود بشمار می رفت، در مبارزه سیاسی به ابزار زبان و قلم توسل جست. او گونه های زبانی موجود در فضای جامعه را در نثر خود معرفی کرد و در مقابل زبان تک صدایی دربار قرار داد. وی با بهره گیری از زبان محاوره ای، فاصله ای را که قرن ها میان زبان گفتار و نوشتار ایجاد شده بود، از میان برد و راه را برای ساده سازی سبک نگارش فارسی هموار ساخت. این نوشتار به بررسی سبک نثر روزنامه نگاری ده خدا پرداخته و شیوه هایی که وی در مبارزه زبانی خویش از آنها استفاده نموده، نشان داده است.

کتاب «کیمیای سعادت» خلاصه و ترجمه گونه ایست از «احیاء علوم الدین» به زبان فارسی اثر ارجمند ابوحامد امام محمد غزالی. این کتاب چهار رکن دارد که هر یک دربرگیرنده 10 اصل است. این چهار رکن عبارتند از: عبادات، معاملات، مهلکات و منجیات. غزالی، این اثر را با نثری قابل فهم برای همگان فراهم آورده است، تا بدان وسیله راه و رسم زندگی آموزند و از مهالک برهند و به سعادت دو جهان نایل آیند.