زبان و ادب فارسی (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)
سال:1387 | دوره:51 | شماره:207 |تعداد مقالات:7

مقاله حاضر تلاشی است در جهت حفظ و بررسی گویش های ایرانی که در حال فراموشی هستند. تاتی یکی از این گویش هاست که در روستای کلاسور کلیبر آذربایجان شرقی تعدادی بدان تکلم می کنند.معرفی روستای کلاسور، موقعیت جغرافیایی و انسانی، نحوه زندگی مردم روستا، نمادهای آوانویسی، بررسی قواعد دستوری حاکم براسم و ضمیر گویش مذکور از قبیل: جنس، تعریف، عدد، ساده و غیرساده، مطابقت اسم با فعل، جمع و مفرد، ارگتیو، حالت های اسم، فلکسیون (صرف اسامی)، انواع ضمایر و حالت های دستوری آنها مهم ترین بحث های این مقاله هستند.نکته مهم دیگر به کار گرفتن حروف اضافی پسین در این گویش است که واژه پیش از خود را متمم می سازد. سعی شده برای هر موردی مثال های کافی همراه با معادل فارسی آورده شود.

یکی از پربسامدترین مضامین قرآنی در ادبیات فارسی بعد از داستان حضرت یوسف داستان حضرت عیسی است که در قرآن کریم و اناجیل مقدس با روایتی همسان آمده و در شعر فارسی بازتاب گسترده ای یافته است. کمتر شاعری است که از تلمیحات داستان حضرت عیسی سود نجسته و آن را مضمون مایه شعر خویش قرار نداده باشد. تلمیحات داستان حضرت عیسی گاه به صورت مستقل و گاه در کنار پیامبران دیگر تصاویر شاعرانه ای را پدید آورده است. در این مقاله فقط به مضامینی پرداخته می شود که با داستان حضرت یحیی (ع) اشتراک داشته و در شعر فارسی نیز انعکاس یافته است.

با وجود این که کسی به تشابه موجود در میان آثار هدایت و آثار بالزاک اشاره ای نکرده است، در میان داستان کوتاه «داش آکلِ» هدایت ایرانی و رمان «زنبق دره» (Le lys dans la vallee = The lily in the valley) نوشته بالزاک فرانسوی، تشابه آشکار و انکارناپذیری هست. این تشابه از مراحل توارد فراتر و برای تعیین درجات تاثیر و تاثر، مستلزم بررسی و مقایسه این دو اثر است. در این نوشته اقتباس و تاثیر و تاثر احتمالی در میان این دو داستان، در محدوده واقعیات داستانی بررسی و باهم مقایسه شده اند. هرچه این مقایسه فراتر می رود، تشابه و تاثیر و تاثر مسجل تر می شود. بررسی این تشابه در دو مرحله است: یکی تشابه بخش هایی از زندگی بالزاک با هدایت و دیگری تشابه برخی از عناصر رمان زنبق دره با عناصر داستان کوتاه داش آکل.

در کلیدر و جای خالی سلوچ، بخش عمده ای از واقعیت های داستانی - شخصیت ها، کنش ها، اشیا و صحنه ها - علاوه بر دلالت مستقیم بر واقعیت های عیان و عینی، مفهومی فراتر از خود را نیز در درون خود نهفته دارند که در کل به آن ها دلالت ضمنی گفته می شود. این مفاهیم عبارت اند از: دلالت های استعاری، تمثیلی، نمادین، کنایی و مجازی. تمثیل در این جا، به خاطر تعلق این دو رمان به ادبیات رئالیستی، به طور کلی - جز در دو سه جا - چندان جایگاهی ندارد. استعاره نیز در معنای خاص و تخصصی آن در حوزه ادبیات منظوم قرار می گیرد و مفهوم عام آن نیز آن چنان کلی است که مصادیق و زیرمجموعه های آن را باید در اسنادهای مجازی دیگر چون نماد و کنایه و مجاز مرسل جستجو کرد. در این دو رمان، واقعیت های کنایی و نمادین در عین دلالت بر حقیقت وجودی خود، به دلیل قرار گرفتن در موقعیت های خاصی از متن ماجرا بر حقیقتی فراتر از سطح ظاهری خود نیز راه می برند و توان وارد شدن به قلمرو دلالت های مجازی را دارند. بیش ترین گونه دلالت های مجازی در این دو رمان از نوع نماد و کنایه است که در این جا نمونه های بسیاری از آن ها به بررسی گذاشته شده است.

بین روساخت نحوی یک اثر یا قطعه زبانی با اندیشه و طرح ذهنی صاحب آن رابطه ای تنگاتنگ وجود دارد. ساخت نحوی یک اثر بی تاثیر ازساخت معنایی آن نیست، به طوری که می توان با دقت و تامل در روساخت تا حدودی به اندیشه و نیت آفریننده آن روساخت پی برد. هر طرح ذهنی و ساخت معنایی نمی تواند در هر قالب و توالی نحوی ظاهر شود و صراحت و رسانگی لازم را داشته باشد و این حکایت از نظام مندی دستگاه زبان دارد. حتی یک دستگاه بسیار جزیی از دستگاه دستوری زبان به نام «مطابقه»(concord)  نیز از این حقیقت مستثنا نیست. به همین دلیل است که دستگاه مطابقه موجود در آثار زبانی تحت یک الگو و طرح واحد و ثابت تعریف نمی شود و هر اثر یا قطعه زبانی می تواند دستگاه مطابقه مخصوص به خود داشته باشد. لذا برای زبانی مثل زبان فارسی نمی توان یک طرح یا الگوی واحد از دستگاه مطابقه ارایه داد. در این مقاله نویسنده با بررسی دستگاه مطابقه کتاب «فرار از مدرسه» استاد زرین کوب و مقایسه آن با طرح موجود از دستگاه مطابقه زبان فارسی به این نکته مهم پرداخته است.

تذکره نویسی یکی از شاخه های رایج در تاریخ ادب فارسی و تذکره، عنوان عمومی کتاب هایی است که شرح احوال شاعران، عارفان یا جماعتی دیگر به همراه نمونه ای از آثار و سخنان هر کدام، به طور سنتی و بدون رعایت اصول تاریخ نویسی و نقد جدید در آنها درج می شود.یکی از دوره های درخشان و پررونق تذکره نگاری، عصر قاجاریه است. در این دوره، تدوین شرح حال شاعران، معیاری برای سنجش مایه های ذوق و سخن شناسی به شمار می رود.«بیان المحمود» عنوان یکی از تذکره های عصر قاجار است که به همت محمود میرزا قاجار چهاردهمین فرزند فتحعلی شاه و مولف تذکره الشعرای سفینه المحمود تدوین شده است.نسخه خطی این کتاب در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز نگهداری می شود. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی این اثر، در این مقاله ضمن بیان مقدمه ای در تاریخ تذکره نویسی و معرفی ویژگی های این نسخه خطی، بر احیا، تصحیح و نشر یکی از مواریث ادبی کشور تاکید شده است.

ادبیات داستانی ایران با سید محمدعلی جمال زاده پای در دوران جدیدی گذاشت. داستان های مجموعه «یکی بود و یکی نبود» با نمونه های مشابه و پیشین خود تفاوت های بسیاری در شخصیت پردازی، شیوه های روایی و زبان داشت. هرچند جمال زاده داستان های بلندی نیز نوشته اما توانایی وی بیشتر در داستان کوتاه نمود یافته است. جمال زاده داستان کوتاه نویسی را گامی پیش تر از دهخدا برد. از این روی بیشتر جستارهایی که در مورد داستان های کوتاه جمال زاده به نگارش در آمده بر مضمون و محتوای آنها متمرکز شده است.جمال زاده بیش از سبک و ساختار داستان به موضوع و مضمون آن توجه داشت و به همین جهت کمتر محققی به مباحث منسجم پیرامون امکانات روایی در داستان های کوتاه جمال زاده پرداخته است. در نوشته پیش رو ابتدا به صورت اجمالی، جمال زاده و آثار او را معرفی کرده و سپس بحثی کوتاه را درباره «روایت شناسی» آورده ایم. بخش اصلی این مقاله نیز به روایت شناسی داستان های کوتاه محمدعلی جمال زاده در ساحت های «طرح و پیرنگ»، «شخصیت و شخصیت پردازی»، «زاویه دید»، «شگردهای روایت»، «نحوه آغاز و انجام» و «زبان» اختصاص دارد.مدعای مهم مقاله حاضر آن است که داستان های کوتاه جمال زاده در مرز میان «سنت و نوگرایی» شکل گرفته است. جمال زاده در ادامه نویسندگی اش گرفتار تکرار شد و از شتاب نخستین خود در مسیر «نوآوری» باز ماند.