پژوهش های فلسفی
سال:1388 | دوره:52 | شماره:214 |تعداد مقالات:8

کارل پوپر، به دلیل مواضع اش راجع به فلسفه و روش علم، و نیز به خاطر جهت گیری هایش در اندیشه سیاسی، جایگاهی را در تاریخ اندیشه های سده بیستم کسب کرده است. سهم پوپر در فلسفه علم، عمدتا به نقد و تخطئه استقراگرایی و دفاع از ابطال گرایی مربوط می شود و سهم اصلی او در اندیشه سیاسی به دفاعی که از جامعه باز انجام داده برمی گردد. هم در روش علم و هم در اندیشه سیاسی تاکید او بر "خردباوری انتقادی" است. علم و روش آن الهام بخش مهمی برای کل فلسفه پوپر بوده است. اما دیدگاه او در فلسفه و روش علم با انتقاداتی روبرو شده است. اگر بپذیریم که فلسفه سیاسی پوپر در حدود امکانات روش شناسی او شکل گرفته است، آنگاه برای پرداختن به ناکارآمدی های برنامه پژوهشی او در خصوص جامعه باز باید بعضی محدودیت های روش شناسی وی مورد بررسی قرار گیرد.مقاله حاضر این ادعا را پیش می کشد که برنامه پژوهشی پوپر در خصوص جامعه باز در حدود امکانات روش شناسی او شکل گرفته و با کاستی ها و محدودیت هایی مواجه است. این مقاله با نگاهی انتقادی سعی می کند محدودیت های برنامه پژوهشی و نیز برخی جزمیت های "جامعه باز" پوپر را نشان دهد. به نظر می رسد برنامه پژوهشی پوپر راجع به جامعه باز، در برابر پرسش از تکثرگرایی بنیادی- که اساس معرفتی جامعه باز است، آسیب پذیر می نماید.

این مقاله به بررسی دفاع لویناس از سوبژکتیویه دکارتی می پردازد. لویناس اساس فلسفه خود را بر «کوژیتوی» (cogito) دکارتی بنا می کند و در این کار تحت تاثیر هوسرل است. وی همانند دکارت از کاوش در محتوای کوژیتو به تصور نامتناهی یا خدا می رسد و آن را در قالب مفاهیمی مثل «دیگری» (other) بیان می کند. اما برخلاف دکارت خدا را در قالب اخلاق نه متافیزیک می گنجاند و در توصیف این امر نیز با دکارت اختلاف نظر دارد. در اینجا کوشیده ایم بر اساس دو مولفه کوژیتو و خدا به مثابه تصور نامتناهی (idea of Infinite)، دکارتی بودن لویناس را بیان کنیم.

کانت در فلسفه خود رویکردی انتقادی به تعالیم و نظریه های لایب نیتس اتخاذ کرده است. تلقی کانت از هماهنگی پیشین بنیاد، شهود، و احکام تالیفی و تحلیلی، متفاوت از تعریف و تلقی لایب نیتس است. فلسفه نقدی معنای جدیدی به این مفاهیم می دهد و بر بی سابقه بودن تقسیم احکام به تالیفی و تحلیل تاکید می ورزد. کانت در نقد عقل محض علاوه بر پاسخ گویی به شکاکیت هیوم، با جزم گرایی فلسفه لایب نیتس نیز به مقابله بر می خیزد. از این رو می توان فلسفه نقدی را، صرف نظر از داوری درباره قوت و انسجام آن، فلسفه ی اصیل و بدیع به شمار آورد که فلسفه غربی را به مسیر تازه ای سوق می دهد.

نیافتن شاهد تجربی و انجام آزمایش های مشابه، دو دلیلی است که برخی از دانشمندان علوم تجربی بر فراگیر نبودن اصل علیت در محدوده اتم آورده اند.این دو دلیل در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد و نشان داده می شود که در صورت توجیه (= کنار گذاشتن) اصل علیت یا قواعد عقلی برای حل معضلی که با آن مواجه شده ایم، (یعنی از طرفی بنا بر قواعد عقلی اصل علیت را بر محدوده اتم حاکم می دانیم و از طرف دیگر شاهد تجربی بر رابطه علی در این محدوده نیافتیم) روند تحقیقات متوق خواهد شد. در صورتی که توجیه (= کنار گذاشتن، تعدیل کردن) سایر موارد این چنین نخواهد بود.

کانت معتقد است در احکام تالیفی، به امر سوم یا واسطه ای نیاز است تا محمولی که بیرون از مفهوم موضوع است و به عبارت دیگر، مندرج در مفهوم موضوع نیست، به نحو مرتبط و ضروری به موضوع حمل کنیم. این مساله در مورد احکام تالیفی پیشینی به صورت معمایی ظهور می کند؛ زیرا این احکام، فاقد هر گونه محتوای تجربی بوده و بنابراین بر خلاف احکام تالیفی پسینی، نمی توان برای آن ها از شهودهای تجربی به عنوان امر سوم سود جست. از همین رو، لازم است این امر سوم، کاملا پیشینی و محض باشد تا امکان ساخته شدن و معناداری احکام تالیفی پیشینی را میسر سازد. این واسطه پیشینی در این احکام، شهود محض زمان است که کارکردی دو سویه دارد. به این نحو که حین فعالیت قوه خیال در وحدت دهی به کثرات حسی و تالیف مفهوم ها و شهودها  به مدد زمان، هم تجربه عینی ساخته می شود و هم احکام تالیفی پیشینی، که ناظر به مفاهیم محض فاهمه هستند و همچون قواعد و اصول به کارگیری آنها عمل می کنند، ساخته شده و به عبارت دیگر، متعین می شوند. تبیین این مساله و معرفی این واسطه پیشینی، هدفی است که این نوشتار درصدد بیان آن است.

شرطی اتفاقی، در آثار مربوط به منطق تطبیقی، تحلیل های گوناگون و اغلب ناسازگار را دامن زده است. در آثار معاصران، دو رویکرد به بحث شرطی اتفاقی وجود دارد: رویکرد موجهاتی و رویکرد جدول ارزشی. در رویکرد نخست، فرمول های منطق موجهات جدید، شامل ادات های ضرورت و امکان، در تحلیل شرطی های اتفاقی به کار رفته است. در رویکرد دوم، از جداول ارزش برای بررسی مساله استفاده کرده اند. در این مقاله، علاوه بر بیان و نقد نظریات موجود، به صورت بندی و تحلیل جدیدی از موضوعات مورد مناقشه در هر دو زمینه دست یافته ایم.

موضوع فرهنگ همواره مورد توجه متفکران زیادی بوده و گروهی از این افراد را متوجه نقد اوضاع جامعه کرده است. "صنعت فرهنگ سازی" اصطلاحی است که از سوی تعدادی از اعضا موسسه پژوهش اجتماعی فرانکفورت، در خصوص نقد فرهنگ سرمایه داری آن زمان، وضع شد. این موسسه در سال 1923، به طور رسمی آغاز به کار کرد و از برجسته ترین اعضای آن می توان هورکهایمر (M. Horkheimer) (1895-1973)، آدورنو (T.W. Adorno) (1903-1969) و مارکوزه (H. Marcuse) (1898-1979) را نام برد. آن ها معتقد بودند که نظام حاکم به کمک ابزارهایی مانند رسانه، موسیقی، ورزش یا طالع بینی که از مهم ترین ارکان "صنعت فرهنگ سازی" هستند، سعی دارد تا مردم را به توده هایی منفعل در برابر سیاست های حاکم تبدیل کند، به گونه ای که امکان هر گونه تفکر انتقادی در جامعه سلب شود. از طرف دیگر نظام سرمایه داری به کمک "صنعت فرهنگ سازی"، سعی دارد تا محصولات فرهنگی و هنری را در حد یک کالا تنزل دهد تا صرفا برای توزیع و کسب سرمایه تولید شوند. این صنعت به کمک تبلیغات قوی و گسترده، مردم را وادار به خرید محصولاتی می کند که شاید هیچ نیازی به آن نداشته باشند و نتیجه این کار سرازیرشدن سرمایه به سمت صاحبان آن است.این متفکران علاوه بر مقوله فرهنگ، به موضوعاتی چون "نظام سرمایه داری"، "خردابزاری" و "فلسفه تحصلی" نیز نگاه منتقدانه داشتند و در این خصوص نظریه پردازی کرده اند. البته انتقادات مهمی به این افراد وارد است که به نوع عملکرد آنان باز می گردد. نظریه انتقادی مستلزم کنش انقلابی است، در حالی که هیچ یک از این افراد، به جز مارکوزه، نه نتها در هیچ جنبش سیاسی شرکت نکردند، بلکه حمایتی نیز از آن به عمل نیاوردند. انتقاد دیگر این است که مکتب فرانکفورت با اندیشه بازنگری در اصول مارکسیسم و برطرف کردن اشتباهات آن شکل گرفت که این امر مستلزم توجهی دقیق به مدارک تاریخی و اقتصادی مربوط به ساختار صور عمده جامعه است؛ اما این متفکران هیچ گونه اقدام جدی در این زمینه به عمل نیاوردند.