نگره
سال:1394 | دوره:10 | شماره:35 |تعداد مقالات:6

کتیبه ها به عنوان عناصر معنایی و تزئینی در معماری اسلامی از ابزارهای مهم در جهت گسترش عقاید و سیاست های مذهبی حکومت ها بر مردم به شمار می روند و به لحاظ ماهیت مکتوب خود، بیانگر ایده ها و اندیشه های هر عصرند. مسجد گوهرشاد مشهد به عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی از تزیینات و کتیبه های مختلفی با مضامین دینی برخوردار است که در دوره های مختلف تاریخی بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند. این پژوهش با بهره گیری از روش « توصیفی تحلیل محتوا» و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و مشاهده آثار، ضمن معرفی کتیبه های دوره تیموری و صفوی این مکان مقدس، به تحلیل و بررسی مفاهیم آنها ذیل میانی اعتقادی شیعه پرداخته و به نحو تطبیقی به دنبال پاسخ به این پرسش است که این مضامین چگونه در طول زمان، هم سو با گرایشات مذهبی و فرهنگی هنرمندان و دولتمردان، دچار تغییرات کمی و کیفی شده اند؟ بررسی ها نشان می دهند که در هر دو دوره کتیبه هایی با مضمون شیعی وجود دارد. در دوره تیموریان این مضامین متاثر از غلبه مذهب تسنن در کشور و ظهور نهضت های صوفی- شیعی و حلقه های ذکر و اجتماعات صوفیانه است، درحالی که در دوره صفوی، با جدایی مذهب از تصوف و غلبه شیعیان، شاهد ظهور مضامین صریح در اشاره به اصلی ترین مبنای اعتقادی شیعه، یعنی اصل امامت، هستیم. بررسی تطبیقی مضامین این کتیبه ها روشی نو در فهم هنر دینی و تاثیر مذهب بر هنر کتیبه نگاری در ادوار مختلف تاریخ هنر اسلامی-ایرانی خواهد بود.

رسائل خوشنویسی برجای مانده از استادان خوشنویس در تاریخ این هنر شریف ـ ضمن گزارش دقیق از چگونگی ساخت ابزار و مواد، آموزش و مراحل آن ـ گنجینه ای از معارف معنوی است که سالک این طریق هنر می بایست گام به گام رعایت کند تا هنر خوشنویسی با قابلیت تحریر کلام الله ظهور یابد. یکی از مهم ترین و قدیم ترین منابع خوشنویسی رساله صراط السطور سلطانعلی مشهدی (920 ق) است که از همان آغاز تا پایان رساله، سایه وجوه معنوی بر همه فصول و فروع آن حاکم است. این مقاله با هدف تبیین نظری سه وجه اساسی و مورد نظر در رساله مذبور یعنی «شرافت و فضیلت معنوی خوشنویسی، قلم و مشق» انجام شده و به روش توصیفی-تحلیلی، سعی در یافتن پاسخی نظری برای این سوال است که آیا با بهره گیری از آموزه های صوری و معنوی این رساله می توان راهی برای شناخت موازین آموزش های جدید هنری یافت؟با بررسی و مداقه در این رساله نفیس و شرح و بسط اجمالی آن، سعی شده تا چگونگی تاثیر آموزه های دینی بر شکل گیری این هنر شریف مورد مطالعه قرار گیرد. در نتیجه، دستاورد این مقاله را می توان تاکید سلطانعلی بر تطهیر نفس توسط مشق نظر و مشق قلم در خوشنویسی دانست که با استعانت از روش معنوی استادان و پیران این طریق حاصل شده و نهایتا انسان خود قلم حق شده و همان گونه که قلم، «نیک اسباب خوشنویسی» است، انسان نیز نیک اسباب حق می شود.

صحنه های شکار از قدیمی ترین کهن الگوهایی است که در دوره ساسانی بر روی آثار هنری به ویژه ظروف زرین و سیمین ایجاد شده است. شمایل نگاری، شرح و تفسیر تصاویر نمادی و رمزی شکار حاوی پیام ها و بازنمایی اطلاعاتی است که رمزگشایی آنها می تواند جنبه های مختلف زندگی سیاسی، اجتماعی و مذهبی این دوره را آشکار سازد. هدف از این پژوهش بررسی و تحلیل مفاهیم نمادین صحنه شکار بر اساس آیکونوگرافی اجزا و عناصر به کاررفته در این صحنه هاست. به همین منظور، 27 اثر ساسانی دارای نقش شکار شناسایی شد و با روش آماری و ثبت اطلاعات در نمودارهای فراوانی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان می دهد که برخلاف دوران پیشین که خدایان و طبقات مرفه در صحنه های شکار حاضر هستند، در این دوره، تنها شاهنشاه ساسانی در مرکز صحنه و بزرگ تر از سایر عناصر، سوار بر اسب ظاهر می شوند که با ایدئولوژی دوره ساسانی که شاه را نماینده خدا بر روی زمین می دانستند مطابقت دارد. جانوران شکارشده نیز در مذهب زردشت از اهمیت بالایی برخوردار هستند و در این دوره، موجودات شر و اهریمنی نیستند که شاه قصد معدوم کردن آنها را دارد، بلکه موجوداتی مقدس هستند که شکار آنها خیر و برکت را برای شاه به همراه خواهد آورد و در واقع مفهوم شکار در این دوره فراتر از تفنن و تفریح بوده و ارزش اعتقادی- سیاسی پیدا کرده است.

ایران و چین به عنوان دو تمدن بزرگ و کهن، یکی درشرق آسیا ودیگری در غرب آسیا، همواره در طول تاریخ روابطی دیرینه و گسترده داشته اند. این دو کشور در قبل از اسلام در ایران تنها از طریق جاده زمینی و مشهور ابریشم و بعد از اسلام از راه دریایی با یکدیگر در ارتباط بودند، که این روابط در سه زمینه مهم تجارت، مذهب و روابط سیاسی قابل بررسی هستند. این ارتباطات و رفت و آمد های تجاری بین دو کشور در طول تاریخ تاثیرات فراوانی بر هنرهای آن ها داشته است. بررسی این تعاملات اغلب منجر به بازگویی تاثیر هنر چین بر ایران بوده و در این میان تاثیرات هنر ایران بر چین چندان بیان نگردیده و حتی نادیده گرفته شده است. این تاثیرگذاری هم در قبل از اسلام و هم در بعد از اسلام در ایران قابل مشاهده است؛ اما باید گفت که این تاثیرگذاری در بعد از اسلام بیشتر بوده و مدارک و آثار بیشتری هم از این دوره باقی مانده است. در این نوشتار می کوشیم که با روشی تاریخی- تحلیلی و با مطالعه منابع تاریخی کهن و نیز مشاهده آثار هنری باقی مانده از دو تمدن ایران و چین به بررسی چگونگی تاثیر هنر ایران بر هنر چین بپردازیم. با توجه به نتایج می توان گفت که هنر ایران نیز هنر چین به خصوص سفالگری آن در دوره های مختلف تاریخی تاثیر داشته است. با بررسی ظروف سفالی چین می توان نشانه هایی از تاثیر هنر ایران را در سه مشخصه شکل ظروف، تکنیک لعابکاری و نقوش روی آن ها مشاهده کرد.

خیال در نزد حکیمان و فیلسوفان ایرانی و غربی از بنیادی ترین و پیچیده ترین مسائل عالم هستی است. مساله این پژوهش این بوده که آیا عنصر خیال به عنوان جوهره اصلی زیبایی شناسی سبک فرشچیان مطرح است؟ و اگر چنین است، گونه خیال یا رویکرد هنرمند به عنصر خیال چگونه بوده است؟در این نوشتار، برای نخستین بار سعی گردیده تا جایگاه خیال در مجموعه آثار هنرمند (538 اثر) مورد نقد و بررسی قرار گیرد و هدف این پژوهش نیز اثبات و تبیین جایگاه خیال به عنوان جوهره اساسی آثار نوآورانه هنرمند و مشخص نمودن گونه های خیال در آثار هنرمند بوده است. این پژوهش از نوع نظری و با روش توصیفی تحلیلی آثار و با رویکردی تاویلی و ترکیبی انجام گرفته است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کمی و کیفی بوده است.نتیجه این پژوهش بر اساس یافته ها این بوده است که به سه دلیل عنصرخیال به عنوان جوهره اصلی آثار و شالوده زیبایی شناسی سبک محمود فرشچیان مطرح است: نخست، تنوع موضوعی، دوم، درصد بالای طبقه غنایی و سوم بیان قدرتمند و خلاقانه آثار. همچنین، رویکرد فرشچیان به عنصر خیال یا گونه های آن دارای سیری استعلایی و دارای نقشی بنیادین است.

نقاشیخط ایران در دهه هشتاد تحت تاثیر رویکرد سنت گراست. منظور از رویکرد سنتگرا جریاناتی است که گرایش غالب آن بازگشت به سنت برای احیای هویت است. نگارنده در این مقاله به بررسی چگونگی اثرگذاری این رویکرد بر آثار نقاشیخط این دهه می پردازد. بنابراین، با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکردی اجتماعی، به این سوال می پردازد که رویکرد سنت گرا از طریق چه مولفه هایی در نقاشیخط دهه هشتاد ایران بازنمود یافته است؟ در این راستا 2 اثر از 10 هنرمند شاخص این عرصه به عنوان نمونه آماری مورد بررسی قرار گرفت که یافته های تحقیق نشان می دهد شاخصه هایی در آثار تکرار شده است که در رویکرد سنت گرا به عنوان دلالتگر مفهوم سنت ترویج شده اند. این امر تحت تاثیر شرایط بازار اقتصادی هنر نیز قرار گرفته و رونق فروش آثار نقاشیخط در خاورمیانه و کشورهای عربی در این دهه بر تمایل به استفاده از این عناصر افزوده است اما با توجه به محدودیت های چارچوبی رویکرد سنت گرا اغلب آثار از بعد معنایی تهی و به یک اثر بصری زیبا خلاصه گشتند. معدود آثار معناگرا نیز صرفا در حد انتقال مفاهیم سنتی توان مفهومی داشته و از بازگویی جریانات اجتماعی - که ظرفیت نقادی و اثرگذاری بر جامعه را ایجاد می کند - تهی هستند.