حکمت سینوی
سال:1396 | دوره:21 | شماره:57 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:درباره هویت وماهیت فلسفه ابن سینا سه مساله مهم را می توان مطرح ساخت: اول اینکه آیا این فلسفه ادامه فلسفه ارسطوست ؟ دوم اینکه اگر چنین است چه نوع ادامه ایی است، شرح است یا بسط؟ ومساله سوم اینکه اگرچنین نیست، چه تفاوتی با فلسفه ارسطو دارد و با چه معیاری می توان این تفاوت را شناخت؟ مقاله برای پاسخ به این سه سوال خوانش ابن رشد از فلسفه ابن سینا را به کمک گرفته و صرف نظر از انتقادهای ابن رشد به ابن سینا و پاسخی که می توان به آنها داد، اصل تفاوتها را به روایت ابن رشد که شارح مهم و معتبر ارسطوست بر می شمارد. مقاله، دیدگاه ابن رشد درباره تفاوت فلسفه ابن سینا و ارسطورا از سه جنبه مورد بررسی قرار می دهد: تعابیری که نشان از این تفاوت دارد، اصول کلی و مبنایی و جزئیات فلسفی مورد مناقشه در کتاب تهافت التهافت. بدین صورت، به نظر ابن رشد، فلسفه ابن سینا ادامه فلسفه ارسطو نیست و در بیش از پنجاه موضع مهم با آن متفاوت است. چکیده عربی:ینبغی طرح ثلاثة أسئلة هامة فیما یتعلّق بماهیویة فلسفة ابن سینا: أولها هل تعتبر فلسفة ابن سینا امتداداً لفلسفة أرسطو؟ ثمّ إذا کانت کذلک، فهل هی مجرّد تعلیق علیها، أم فیها إضافات؟، وإلا فما الذی یمیزها عن فلسفة أرسطو، وأی معیار ینبغی اعتماده لاستخلاصها؟ إجابة علی هذه الأسئلة، ألقت هذه المقالة الضوء علی فلسفة ابن سینا من خلال قراءة ابن رشد لها، وهو من أعاظم شرّاح فلسفة أرسطو وممن یعتدّ به فیها، حیث تُحصی الفوارق المبدئیة بین الفلسفتین بغضّ الطرف عمّا وجّهه ابن رشد من الانتقادات لابن سینا، والردود المحتملة علیها. کما تدرس وجهة نظر ابن رشد فیما یخصّ بممیزات فلسفة ابن سینا عن فلسفة أرسطو، من ثلاثة وجوه: التعابیر التی تدلّ علی الفوارق بینهما، والمبادئ العامة والأساسیة، والتفاصیل الفلسفیة موضوع النقاش فی کتاب تهافت التهافت. وبالنتیجة یری ابن رشد أن فلسفة ابن سینا تختلف عن فلسفة أرسطو، فیما یزید عن خمسین حالة بالغة الأهمیة.

چکیده فارسی:ابن سینا در نمط پنجم کتاب اشارات خود طی دو فصل متناوب از زمان بحث به میان آورده است که به واسطه اختصار، تاب تفاسیر مختلفی را دارد. در این میان، خوانش برخی از شارحان آن بوده است که ابن سینا در صدد اثبات وجود زمان و سپس بیان ماهیت آن است. این خوانش دقیق نیست و با هدف ابن سینا از نگارش نمط پنجم اشارات سازگاری ندارد. بر اساس تفسیر دیگری، هدف ابن سینا اثبات آن است که حادث مسبوق به ماده است. این خوانش هم با وجود آن که به حقیقت نزدیک تر است، دقیق و کامل نیست. بر اساس خوانش جدیدی که در این مقاله ارائه شده است، منظور نهایی ابن سینا از طرح این دو فصل آن است که بر اساس مسبوقیت حادث به زمان، مسبوقیت حادث به ماده را نتیجه بگیرد تا در نهایت نشان دهد که مفهوم حدوث زمانی در عین حال مسبوقیت به ماده را لازم می آورد و بنابراین مفهومی پارادوکسیکال است. هدف غایی او از بحث زمان در نمط پنجم آن است که با ارائه یک برهان خلف نشان دهد که تصور حدوث زمانی عالم، تصور معقولی نیست. بنابر این بحث از زمان در این نمط بحثی ضمیمه ای نیست، بلکه بخشی از یک استدلال کاملتر است که به برخی از مقدمات آن تصریح نشده است. چکیده عربی:أخذ ابن سینا فی فصلین متناوبین من کتابه الإشارات قضیة الزمان بالبحث، حیث یتیح إیجازه لاستخلاص تعالیق متعددة؛ فیری بعض شرّاح الکتاب أنّ ابن سینا فیهما بصدد إثبات وجود الزمان أولا، وتبیین ماهیته ثانیاً، غیر أنّه لیس قراءة مضبوطة ولا تتجانس مع الهدف الذی یرمی إلیه ابن سینا من وراء تصنیف النمط الخامس من «الإشارات». ثم هناک تعلیق آخر یری غرض ابن سینا إثبات أنّ الحادث مسبوق بالمادة، وهذا التعلیق رغم کونه أقرب للحقیقة إلا أنه غیر مضبوط وناقص أیضاً. وعلی أساس القراءة المعروضة فی هذه المقالة فإنّ ابن سینا قصد من خلال تصنیف هذین الفصلین وابتناءً علی کون الحادث مسبوقاً بالزمان، استنتاج أنّ الحادث مسبوق بالمادة، کی یثبت فی نهایة المطاف استلزام مفهوم الحدوث الزمانی، کونَ الحادث مسبوقاً بالمادة، لتُعتبَر بذلک قضیة متناقضة فی ذاتها. إنّ غایة ما یرمی إلیه ابن سینا فی النمط الخامس تبیین بطلان تصوّر الحدوث الزمانی للعالم، من خلال تقدیم برهان خلف. فلیس البحث فی قضیة الزمان فی هذا النمط تکملة لقضیة أخری أساسیة، بل یعتبَر جزءاً من برهان أتمّ لم یصرَّح ببعض مقدّماته.

چکیده فارسی:نوع نگاه فلسفی ابن سینا به مسائل هستی شناسی، در مباحث طبی او نیز تاثیرگذار بوده است که یکی از مهم ترین آن ها، بحث علیت و لوازم آن است. پیش از ابن سینا حکیمان یونانی به خصوص ارسطو تلاش های بسیاری در ارائه نظام پزشکی عقلانی و مبتنی بر اصول فلسفی نمودند. از این جهت، در پژوهش حاضر ابتداء به تبیین جایگاه نظام علیت در نظر پزشکان یونانی به ویژه ارسطو از یک سوی و پزشکی جدید از سوی دیگر پرداخته شده و سپس تاثیر نظام علیت در طب سینوی مورد بررسی قرار گرفته است. طب سینوی به دو قسمت نظری و عملی تقسیم می شود که ابن سینا طبیب را از ورود به بحث های فلسفی در طب نظری باز می دارد. از این رو، فهم برخی از مبانی آن مبتنی بر دانستن مبانی فلسفی بوده و طبیب حقیقی کسی است که فلسفه را نیز به نیکی بداند. اصل علیت، علل اربعه، اصل سنخیت، نگاه غایت انگار به هستی و نگرش الهی به عالم از جمله مواردی هستند که در این مقاله بدان پرداخته شده و سعی گردیده لوازم آن در طب سینوی پیگیری شود. چکیده عربی:لابن سینا وجهات نظر تتعلّق بعلم الوجود کانت لها التأثیر فی آراءه الطبیة، حیث یعتَبر أصل السببیة وعناصرها من أهم هذه الرؤی. وقد بذل فلاسفة الیونان ما قبله ولاسیما أرسطو جهوداً بالغةً فی تقدیم نظام طبی مبنی علی أساس العقل والأصول الفلسفیة، فرفضوا بذلک أثر العقائد الخرافیة فی علم الطبّ والعلاج. اهتمّت هذه المقالة فی بدء الأمر بتبیین مکانة نظام السببیة فی رؤی أطباء الیونان، ولاسیما عند أرسطو ومحمد بن زکریا الرازی من جهة، ومن منظور الطب الجدید من جهة أخری، ثم تنتقل إلی دراسة صدی نظام السببیة فی طبّ ابن سینا. وینقسم طبّ ابن سینا إلی قسمین النظری والعملی، حیث یحذّر ابن سینا الطبیب من الولوج فی القضایا الفلسفیة فیما یدرَج ضمن الطبّ العملی، أمّا الطبّ النظری لدیه فهو مبنی علی أساس المقدمات الفلسفیة، ولایدرَک إلا من خلال الإلمام بالمبادئ الفلسفیة، و لذلک فإن الطبیب الخبیر من یکون علی علم شامل بالفلسفة أیضاً. ویخضع للبحث فی هذه المقالة أیضاً أصل السببیة، وأصل التجانس، والنظرة الغائیة للکون، والنظرة الإلهیة للعالم، کما تُعرَض لوازمها للبحث فی طبّ ابن سینا.

چکیده فارسی:در آثار ابن سینا مفهوم سعادت یا نیک بختی از جهاتی نزدیک به مفهوم معنای زندگی به مثابه غایت زندگی است. وی نیک بختی را مطلوب بالذات و غایت لذاته معرفی می کند و آن شرط لازم و کافی برای معنادار شدن زندگی است. از منظر او میان لذت و معنای زندگی ارتباطی عمیق وجود دارد. لذت، ادراک حضوری قوه مدرکه فرد است به آن چه که در نظرش کمال و خیر به شمار می آید. دیدگاه شیخ در نفس شناسی تاثیر مستقیمی بر مبحث معنای زندگی و لذت دارد. وی باتوجه به قوای ادراکی نفس، مراتب مختلفی برای نیک بختی و لذت در نظر می گیرد که از میان آن ها نیک بختی و لذت عقلانی یا روحانی نقش بسیار مهمی در رسیدن به معنا ایفا می کند. همچنین از میان قوای نفس تنها قوه عقلانی است که با مرگ از بین نرفته و در عالم آخرت معنای زندگی و لذت نهایی توسط آن رقم می خورد. او معتقد است همان گونه که معنای زندگی دارای ارزش ذاتی است، لذات عقلی و شهودی نیز دارای ارزش ذاتی است. لذت عقلی- شهودی نه تنها شرط لازم برای معناداری، بلکه شرط کافی آن نیز است. در این پژوهش معنای زندگی از نظر ابن سینا و نقش لذت در رسیدن به آن، با روشی توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. چکیده عربی:تم فی هذا البحث دراسة دلالة الحیاة ودور اللذة فی تحقیقها من وجهة نظر ابن سینا باعتماد المنهج الوصفی ـ التحلیلی. إنّ دلالة السعادة فی أعمال ابن سینا قریبة فی بعض جوانبها من دلالة الحیاة من حیث غایتها. إذ أنّه یری السعادة مطلوبة بالذات وغایة لذاتها، کما یعتبرها الشرط الضروری والکافی لدلالیة الحیاة. و یعتقد ابن سینا بصلة الوثیقة بین اللذة ودلالة الحیاة. فإنّ اللذة عبارة عن الإدراک الحضوری لما یعتبره المرء کمالاً وخیراً، بالقوة المدرکة. لرؤی الشیخ فی مجال علم النفس أثر مباشر فی قضیة دلالة الحیاة واللذة لدیه. إنّه یعتبر للسعادة واللذة مراتب متعددة، نظراً لقوی النفس الإدراکیة، حیث یعتقد بأداء السعادة واللذة العقلیة أو الروحیة دوراً فی غایة الأهمیة فی تحقیق الدلالة. کما تُعتبَر هذه القوة، الوحیدةَ بین القوی العقلیة التی لا تزول بعد الموت، وبها تحقَّق دلالة الحیاة واللذة الغائیة یوم القیامة. یعتقد ابن سینا أنّ اللذات العقلیة والشهودیة تحظی بقیمة ذاتیة، کما تحمل دلالة الحیاة قیمة ذاتیة. فإنّ اللذة العقلیة- الشهودیة لیست الشرط الضروری لدلالیة الحیاة فحسب، بل الشرط الکافی لها.

چکیده فارسی:شاذترین نظریه در باب صفات ذاتی واجب تعالی، ایده «اتحاد مفهومی و مصداقی صفات با ذات» است که در آثار گونا گون ابن سینا و شیخ احسائی، بدان تصریح شده است. اینان بر پایه برخی مبادی نظری خاص، از جمله «اعم بودن مفهوم صفت از عرض» و «امتناع انتزاع مفاهیم متفاوت از بسیط حقیقی»، چنین دیدگاهی را اتخاذ کرده اند. اما از آن رو که هر ایده مستقل در باب اوصاف الهی، متضمن گونه ای خاص از معناداری است و نظریه «ترادف مفهومی صفات» نیز، بیش تر از حیث کارکرد معنایی، دچار چالش است، پژوهش پیش رو در پی تبیین و تحلیل وجه معناشناختی صفات ذاتی در پرتو ترادف مفهومی آن ها می کوشد، چه هر دو قائل نظریه مزبور، به کارکرد مفهومی صفات ذاتی مترادف در گزاره های الهیاتی توجه داشته اند. ابن سینا پس از پذیرش «وجود» به عنوان نخستین صفت واجب تعالی، فهم دقیق تر هر یک از صفات ذاتی را، منوط به لحاظ وجود خداوند با یک مفهوم «سلبی»، «اضافی» یا مرکب از آن دو دانسته است، اما احسائی به نحو دیگری، ثمرات معنایی صفات ذاتی را حول یک امر ایجابی و دو وجه سلبی بیان می دارد: نفی خلو ذات از کمالات، تنزیه ذات اقدس از مقابلات صفات و نفی تشبیه صفات الهی با صفات مخلوقات. البته او برای هر یک از کمالات ذاتی خداوند، صفات فعلی متناظر با آن قائل است و حقیقت محمدیه را حامل و جامع آن صفات فعلی می داند. چکیده عربی:إنّ من أکثر النظریات غرابة ًحول الصفات الذاتیة للواجب تعالی فکرة «وحدة الصفات والذات من ناحیة المفهوم والمصداق»، حیث تم التصریح بها فی شتی أعمال ابن سینا والشیخ إحسائی. و قد اتخذوا هذا الموقف تجاه الموضوع بناء علی بعض المبادئ النظریة الخاصة لدیهم، «أنّ مفهوم الصفة أعمّ من العرض»، و«امتناع انتزاع المفاهیم المتعددة من البسیط الحقیقی»، وبما أن کلّ فکرة مستقلة حول الصفات الإلهیة تتضمّن نوعاً ممیزاً من الدلالة، ونظراً لتوجّه أکثر المناقشات فی قضیة «ترادف الصفات من ناحیة المفهوم» إلی وظیفتها الدلالیة، فإنّ البحث المقدّم یهدف بیان وتحلیل الصورة الدلالیة للصفات الذاتیة علی ضوء ترادفها المفهومی، وذلک اعتباراً لعنایة کلا المنظرین بالوظیفة المفهومیة للصفات الذاتیة المرادفة بین القضایا اللاهوتیة. وقد اعتبر ابن سینا صفة «الوجود» أوّل صفات الله الواجب تعالی، کما اعتبر إدراک أی صفة من الصفات الذاتیة علی وجهها الأدقّ، رهناً بتصوّر وجود الخالق مع مفهوم «سلبی»، و«إضافی»، أو مزیج منهما، بینما اتّخذ إحسائی منهجا مختلفاً عنه؛ حیث ذکر النتائج الدلالیة للصفات الذاتیة بین قضیة إیجابیة وقضیتین سلبیتین: نفی خلوّ الذات من الصفات الکمالیة، وتنزیه الذات الأقدس من مقابلات الصفات، ونفی تشبیه الصفات الإلهیة بالصفات البشریة. فضلاً عن ذلک فإنه اعتبر لأی من صفات الله الذاتیة الکمالیة، صفات فعلیة متناظرة لها، کما اعتقد بأنّ الحقیقة المحمدیة تحمل هذه الصفات الفعلیة وتجمع بینها فیها.

چکیده فارسی:اهمیت شناخت ماهیت اشیا تا بدانجاست که حتی گاهی انسان را از اقامه استدلال برای اثبات خصوصیات متعدد برای امر مورد نظر، بی نیاز می سازد. «عدالت» از زیربنایی ترین دغدغه های فکری بشر در حوزه اخلاق و اجتماع به شمار می آید که درباب خصوصیات و ویژگی های آن بسیار گفته شده، اما تبیین ماهیت عدالت گاهی مورد غفلت قرار گرفته است. پرسش اصلی در این نوشتار، در باب ماهیت عدالت و چیستی آن است که با محوریت آرای ابن سینا به بررسی آن پرداخته و چنین نتیجه گرفته شده است که چون ابن سینا برای عدالت ماهیت مستقلی قائل نیست، بنابراین به تعریفی حقیقی برای عدالت نپرداخته است و سپس با رد این نظریه بوعلی که عدالت، اجتماع سه فضیلت عفت، شجاعت و حکمت است، به تبیین اصالت عدالت، و تفریع فضایل سه گانه مذکور بر آن پرداخته شده است. عدالت، حقیقتی است یگانه که در هر قوه ای و به اقتضای همان قوه فضیلت خاصی از آن اعتبار می شود. بنابراین، اساس همه فضایل، عدالت است و سایر فضایل، از تجلیات عدالت به شمار می روند. در نهایت به نظریه «سیال بودن ماهیت عدالت» و هم چنین «تفکیک عدالت از اعتدال»پاسخ داده شده و نیز به نسبت میان عدالت فلسفی و فقهی پرداخته شده است. چکیده عربی:إنّ أهمیة العلم بماهیة الأشیاء تبلغ مدی قد یغنی عن البرهنة لإثبات شتّی المواصفات للشیء المقصود. أمّا «العدالة» فتُعتبَر من أهمّ الهواجس الفکریة لدی البشر فی مجال الأخلاق والمجتمع، حیث عولجت مواصفاتها وممیزاتها فی أعمال کثیرة، إلا أنّه قد أُغفَل عن تبیین ماهیتها أحیاناً. تأتی هذه المقالة إجابة سؤال عن ماهیة العدالة، فیتمّ البحث فیها من خلال الترکیز علی آراء ابن سینا، حیث تُبینُ أنّ امتناع ابن سینا عن تقدیم حدّ حقیقی للعدالة ناتج عن عقیدته بعدم استقلال ماهیتها. ثمّ تتطرّق المقالة إلی تبیین أصالة العدالة وتشعّب الفضائل الثلاثة: العفة والشجاعة والحکمة عنها، بعد رفض نظریة ابن سینا الدالة علی اعتبار العدالة اجتماع هذه الفضائل الثلاثة. إنّ العدالة حقیقة وحیدة یتمّ فی أی قوة ـ بمقتضی القوة نفسهاـ اعتبار فضیلة خاصة منها. فالعدالة أساس الفضائل کلها، وتُعتبر الفضائل الأخری من آثارها وتجلیاتها. وأخیرا، تجیب المقالة عن نظریة «انسیابیة ماهیة العدالة» وکذلک «اختلاف العدالة عن الاعتدال»، کما تأخذ النسبة ما بین العدالة الفلسفیة والعدالة الفقهیة بالبحث.

چکیده فارسی:آمونیوس فرزند هرمیاس از شارحان بزرگ ارسطوست که تمام نوافلاطونی های اواخر سده پنجم به بعد، از او متاثر بوده اند. وی در ابتدای کتاب خود، درباره مقولات ارسطو به ذکر مواردی می پردازد که در شناخت بهتر فلسفه ارسطو موثر است. او ضمن معرفی و دسته بندی آثار ارسطو، به تبیین غرض ارسطو از نگارش آن ها، نحوه حضور او در این آثار، چگونگی مطالعه آن ها و ویژگی افرادی که قصد مطالعه آثار و یا شرح آن ها را دارند، می پردازد.ذکر این مطالب که نه تنها برای فلسفه ارسطو، که حتی برای مطالعه فلسفه به طور مطلق ضروری است، نشان دهنده اهمیت ارسطو نزد آمونیوس و تلاش او در نزدیک کردن فلسفه ارسطو به فلوطین و رفع تعارض های موجود بین ارسطو و افلاطون است. فارابی در اثری مشابه، یعنی کتاب "ما ینبغی ان یقدم قبل تعلم الفلسفه" ارسطو، به جز در مواردی اندک، به تکرار سخن آمونیوس می پردازد و از این رو می توان این اثر را کاملا آمونیوسی و ترجمه ای آزاد از اثر آمونیوس دانست. چکیده عربی:آمونیوس بن هرمیاس من أعاظم شرّاح أرسطو الذی تأثّر به جمیع أصحاب مدرسة الأفلاطونیة المحدثة من أواخر القرن الخامس وما بعده، یذکر فی بدایة کتابه عن مقولات أرسطو نقاطاً یفید فی معرفة فلسفة أرسطو علیبشکل أفضل. فإنّه یتطرق فیه، بعد تعریف آثار أرسطو وتصنیفها، إلی تبیین أغراض أرسطو من کتابتها، وکیفیة ظهوره فیها، و منهج مطالعتها، وممیزات مَن ینوی مطالعتها أو شرحها. إنّ تبیین هذه النقاط التی یبدو الاهتمام بها من الضروریات لا لمعرفة فلسفة أرسطو فحسب، بل لمطالعة الفلسفة علی الإطلاق، یبین أهمیة أرسطو لدی آمونیوس وجهوده لتقریب فلسفة أرسطو من افلاطون، ومحو الاختلافات بینهما. أعاد فارابی فی کتاب مماثل تحت عنوان «ما ینبغی أن یقدم قبل تعلم فلسفة أرسطو» کلمات آمونیوس ما عدا حالات محدودة، ونظراً لذلک یمکن اعتبار کتابه متصفا بصفات کتابات آمونیوس وترجمة حرة لکتابه.