تاریخ علم
سال:1390 | دوره:9 | شماره:10 |تعداد مقالات:6

به احتمال بسیار کهن ترین سند موجود به زبان فارسی که به معرفی و تشریح علم هیات جدید پرداخته است، نامه ای است که در سال 1624م، یعنی کمتر از ربع قرن پس از مرگ تیکو براهه، در دوران شاه عباس اول تدوین شده است. این نامه را اشراف زاده ایتالیایی، پیترو دلاواله، بر اساس گفتار کشیش و ریاضی دان ایتالیایی کریستفرو بوری خطاب به دوست منجمش زین الدین لاری نوشته و برای او فرستاده است. در این نامه دلاواله به تشریح مدل براهه می پردازد و همراه آن برای اثبات برتری آن در مقایسه با نظام بطلمیوسی دلیل می آورد. علاوه بر آن از رونق علوم ریاضی و هیات در اروپا سخن می گوید و از کوپرنیک و کپلر وگالیله به عنوان بزرگان این علوم نام می برد. وی همچنین خبر از اختراع تلسکوپ و رصد اقمار مشتری می دهد. دلاواله در خاتمه از مطابقت مدل براهه با کتب مقدس مسیحیان سخن می گوید و سعی دارد زین الدین لاری را قانع کند که این مدل مغایرتی با نص کتاب های مقدس و وحی ندارد.

رساله های ریاضی که با عنوان «تحریر متوسطات»شناخته می شوند مجموعه ای از رساله های یونانی و عربی هستند که نصیرالدین طوسی آنها را تحریر کرده است. در این مقاله مولف به بررسی کار طوسی در این باره می پردازد و نشان می دهد که تحریرهای طوسی نه صرفا کپی برداری از رساله اصلی بلکه یک بازنویسی شامل افزوده هایی است. در اینجا برای نخستین بار متن رساله تحریر تکسیر دایره طوسی تصحیح شده است. ترجمه عربی متن نیز با آنچه پیش از زمان طوسی در دست بوده مقایسه شده و با یک تحلیل دقیق، ماهیت کار طوسی مشخص شده است. این مقاله همچنین برخی اشتباهات مطالعات پیشین را که توسط کنور و لوکی انجام شده بود اصلاح می کند.

دانش پزشکی و داروسازی در ایران قدمتی طولانی دارد. از زمان های گذشته اجازه طبابت و داروسازی تنها به کسانی داده می شده که در این باره درس می خوانده اند. برای مثال، در دوره ساسانیان، کسانی که در دانشگاه جندی شاپور در این رشته ها تحصیل می کردند اجازه انجام این کارها را دریافت می کردند. در دوره شکوفایی تمدن اسلامی نیز این علوم رواج بیشتری یافتند و تحت ضابطه و نظارت دولت قرار داشتند. اما این پیشرفت ادامه نداشت و در دوره های متاخر در حکومت های اسلامی پزشکی و داروسازی جایگاه مناسبی نداشتند و چون گذشته تحصیل در این رشته ها ملاک احراز شایستگی قرار نمی گرفت. پژوهش حاضر بر آن است که ضمن بررسی عطاری سنتی و داروسازی نوین، علل رویکرد حکومت در نظارت بر کار داروفروشان را مورد بررسی قرار دهد.

نقش و سهم واقعی ریاضی دانان در فرایند تکوین معماری از زوایای تاریک و مورد اختلاف مطالعات علوم و معماری در دوره اسلامی است. با توسعه فعالیت های عمرانی و نیاز به علوم ریاضی در سده های نخست، ریاضی دانان به معماران و صنعت گران در برخی مسائل ریاضی مشاوره می دادند. ریاضی دانان افزون بر سرپرستی ساخت برخی بناهای حکومتی، واسطه کاربرد دقیق تر علوم ریاضی در گروهی از معماران و صنعت گران تا سده چهارم هجری شدند. از حدود سده پنجم هجری با ارتقای دانش ریاضی معماران و تقویت نقش محوری مهندسان معمار، سهم ریاضی دانان جز کاربرد حساب در ابنیه کاهش چشم گیر یافت. مقاله حاضر الگویی توصیفی از نقش ریاضی دانان و کاربرد دانش ریاضی ایشان در فرایند تکوین معماری از روزنه متون تاریخی سده های دوم تا یازدهم هجری عرضه می کند.الگویی که نشان می دهد ریاضی دانان با وجود مشارکت در حوزه هایی از شهرسازی، ساختارهای آبی، حساب ابنیه، و نجوم معماری سده های نخست، در تمام این دوران نقش چندانی در طراحی معماری و نقوش تزیینی بناها نداشته اند.

تبیین فیزیکی گردش سیارات در آسمان و توضیح آنکه افلاک در کجای آسمان قرار دارند از پرسش های اصلی نجوم پیشینیان است. از جمله آثاری که در آنها تلاش می شد تا به این پرسش پاسخ داده شود آثار هیات دوران اسلامی است. نظر نویسندگان این آثار در این باره ریشه در دو نظریه دارد: نظریه ارسطو در باره «عنصر پنجم» و نظریه «منشورات»بطلمیوس. نظریه عنصر پنجم ارسطو بر این اساس است که ماده تشکیل دهنده اجرام آسمانی، اجرام بالای فلک ماه، با عناصر چهارگانه ای که در عالم کون و فساد هستند، یعنی خاک و آب و هوا و آتش، متفاوت است و چیزی است که او آن را «عنصر پنجم» نامیده است. علاوه بر این چون در جهان خلا قابل تصور نیست تمام آسمان پوشیده از این عنصر است. این عنصر مبدا حرکت مستدیر است و بنا بر خاصیت عناصر حرکت آن همواره یکنواخت است. اما به نظر چنین نمی رسد و اجرام آسمانی در دوره های مختلف حرکات متفاوتی دارند، از این رو برای توضیح بساطت آن باید وجود عامل های محرک متعدد را پذیرفت و این موجد نظریه افلاک است. بطلمیوس نیز در توجیه نظامی که برای جهان آورده در الاقتصاص در باره محل افلاک و چگونگی گردش آنها سخن گفته است. پرداختن دانشمندان مسلمان به این موضوعات در کتاب های هیات نشانی از ادامه تلاش برای توضیح این موضوعات است. در این مقاله تلاش شده است با بررسی آرای ارسطو و بطلمیوس و فیلسوفان و منجمان مسلمان پاسخ های موجود در باره فلک، چیستی آن و چگونگی حرکت سیارات در آن، بررسی شود.

یکی از زمینه های گسترش خلق و عمل موسیقایی تلاش در جهت ایجاد تنوع و تعدد سلول های مدال است که منجر به افزایش امکانات اجرایی در یک سیستم موسیقایی می شود. بنیادی ترین عنصر یک فضای صوتی- موسیقایی (مد)، اشل صوتی یا به عبارت دیگر توالی اصوات با بسامدهای معین است، بنا بر این امکانات ترکیب سلول های مدال به ویژگی های آکوستیکی این سلول ها و قواعد همنشینی فواصل، بستگی تام دارد. این مقاله می کوشد با توجه به واقعیت صوتی موسیقی دستگاهی (موسیقی معاصر) ایران انواع سلول های نغمگی و قواعد همنشینی فواصل آنها را از کارگان (رپرتوار) این موسیقی استخراج کند و با توجه به روش برخی از رسالات قدیم موسیقی ایران در باب چگونگی ترکیب واحدهای مدال، به بررسی امکانات ترکیبی این سلول ها در موسیقی فعلی ایران بپردازد و تمامی سلول های اکتاوی حاصل از ترکیب تری کوردها، تتراکوردها و پنتاکوردها را معرفی کند. همچنین میزان ملایمت آکوستیکی این ترکیبات بر اساس مندرجات رسالات قدیم موسیقی سنجیده خواهد شد. این سنجش می تواند بیانگر این واقعیت باشد که برخی از این ترکیبات نه بر اساس بدیهیات فیزیک صوت درباره ملایمت، بلکه مبتنی بر ذائقه های شنیداری فرهنگ های موسیقایی مختلف است.