پژوهش های تاریخی
سال:1397 | دوره:54 (دوره جدید 10) | شماره:1 (پیاپی 37) |تعداد مقالات:12

از دوره صفویه و مقارن با تحولات بین المللی، مجالی فراهم شد تا کشورهای اروپایی به گشایش مناسبات دیپلماتیک و پایدار با ایران اقدام کنند. دراین میان، روسیه در موقعیت گسترش ارضی و تحکیم اقتدار سیاسی و نظامی خویش، برای برقراری و توسعه روابط با ایران امکان بیشتری داشت، اما در عهد صفوی، موانع ناشی از مشکلات گاه به گاه داخلی و کنش دول رقیب و معارض، این مناسبات را چندان پیوسته و رو به جلو قرار نداد.مقاﻟﮥ حاضر برآن است تا با بررسی ابعاد تحولات روابط ایران با روسیه در دوره صفوی، ازطریق خوانش منابع و ماخذ معتبر و با روش مطالعات اسنادی، فرازونشیب های مناسبات دو کشور را در این مقطع تاریخی به چالش بکشد و با رهیافتی علمی، چگونگی و سیر روابط بدفرجام و منتهی به تنش دو دولت را تبیین کند. نتیجه پژوهش بیان کننده این نظریه است که مسیر روابط دولت صفوی با روسیه، برخلاف بیشتر نمونه های مناسبات صفویان با اروپا، به علت نداشتن درک صحیح از مناسبات بین الملل و گرفتاری فزاینده داخلی، به فرجام خوشایند و ثمربخشی نرسید، بلکه آزمونی شد برای دولت های استعمارگر و نیز روسیه تزاری که از موقعیت ژئوپلتیکی ایران و ناتوانی هم زمان مدیریتی کشور شناخت بیشتری کسب کنند. بهره این آزمون و شناخت نیز تجاوز نظامی روسیه به قلمرو ایران بود.

در تاریخ سیاسی ایران، اندیشه ظل الهی سلطان قدمت و دیرینگی بسیاری دارد. اندیشه ای که در دوران باستان با نام فره ایزدی مطرح بود. متون تاریخی یکی از جایگاه های بروز این اندیشه است و مورخان در نقل روایت های تاریخی، به کرات به اندیشه ظل الهی و تعابیر وابسته به آن استناد کرده اند. نمونه این گونه روایت ها در متون تاریخی ایران عصر افشاریه یافت می شود. مروی و استرآبادی از مورخان شاخص عصر افشاری بودند که در آثارشان نمودهای اندیشه ظل الهی مشاهده می شود. مقاله حاضر بر آن است با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، نمودهای اندیشه ظل الهی سلطان را در نگرش تاریخ نگارانه مورخان عصر افشاری بررسی و تحلیل کند. دستاوردهای این پژوهش نشان دهنده کاربرد تلویحی و غیرمستقیم و گاه مستقیم عبارت های مربوط به شان ظل الهی نادر برای مشروعیت بخشی او و غلبه این اندیشه بر باور و نگرش مورخان این عصر است.

در این مقاله عملکرد امنیه، در نقش نیروی نگهبان نظم و امنیت در روستاها و راه ها و متصدی مبارزه با قاچاق، در روزگار پهلوی اول بررسی شده است. امنیه و نظمیه وظایف معینی، مانند برقراری نظم و امنیت در منطقه استحفاظی خود، عهده دار بودند. در دوران پهلوی اول بیشتر مناطق فارس با نیروی امنیه، در نقش نیرویی نظامی، سروکار داشتند و نظمیه تنها در قصبات مهم فارس، آن هم نه در تمام دوره پهلوی اول، وجود داشت. امنیه ها، برعکس نظمیه چی ها، کارشان را چندان بدون حاشیه انجام نمی دادند. پرسش هایی که این پژوهش درصدد پاسخ به آن است عبارت اند از: مهم ترین تحولات صورت گرفته در سازمان نیروی امنیه کدام بود؟ این تحولات بر امنیت و قاچاق کالا در فارس چه تاثیری گذاشت؟ چرا نیروی امنیه به ریشه کنی قاچاق در فارس موفق نشد؟ روش پژوهش تحلیلی توصیفی با تکیه بر اسناد انتشار نیافته سازمان اسناد ملی واحد فارس است. نتایج این پژوهش از کاهش نسبی قاچاق کالا در فارس، در نتیجه اصلاحات صورت گرفته در سازمان امنیه، حاکی است.

در ایران، پیش از هر سرزمینی، تصوف و تشیع مجال پیدایش یافته است و بسیاری از بزرگان عرفان، ایرانی بوده اند که مستقیم یا غیرمستقیم آثاری در این زمینه آفریده اند. یکی از اندیشمندان بزرگ عرفان ایران محمدتقی مظفر کرمانی، ملقب به مظفرعلیشاه بود که در اوایل دوره قاجار می زیست. تفسیر منظوم بحرالاسرار که تفسیر عرفانی سوره حمد است، از مهم ترین آثار این شاعر است. در این مثنوی، مظفرعلیشاه در خلال بیان مراتب وجود بر اساس فلسفه ابن عربی و فراگیری آن بر سوره حمد، ولایت علی (ع) را شرط اساسی تصوف و عرفان اسلامی و راهیابی به سعادت ابدی دانسته است. در مثنوی بحرالاسرار، شاعر پس از بیان اشتمال سوره حمد بر بحرهای بیست گانه، ظهور و بطون اسلام، ایمان و عرفان را به هفت دور تقسیم کرده است و به ادوار سبعه موسوم کرده است. او درضمن بیان این ادوار، از دیدگاه خود، ظهور تشیع و تصوف (عرفان) را از آغاز ظهور اسلام تا ظهور موعود بیان کرده است.در این نوشتار ضمن بیان اعتقاد سرایندﮤ مثنوی بحرالاسرار در زمینه ریشه های تصوف و تشیع، دیدگاه او درباره تشیع صفوی مطرح شده است و کوشش شده است بر اساس منابع موجود در زمینه تاریخ تشیع و تصوف صفوی، نظریه های مظفرعلیشاه دراین باره تحلیل و نقد شود، همچنین دیدگاه او درباره تقیه بررسی شده است که از اصول بسیار مهم تشیع بوده است. در این مقاله، سعی نگارندگان براین است که تشیع و تصوف صفوی که از دیدگاه این شاعر بر اساس تصوف حقیقی بوده است، تحلیل و نقد شود.

سلطنت ناصرالدین شاه با ایجاد اصلاحات سیاسی و اجتماعی در ایران همراه بود. ازجمله این اصلاحات تغییر در ساختار پستی کشور را باید نام برد. ورود تمبر به کشور تغییرات بنیادینی در زﻣﻴﻨﮥ ارتقاء نظام پستی به وجود آورد و عاملی برای تسریع روند اداری پست شد. در ابتدا تمبر نشان دهنده کرایه پستی بود و کارکردی اقتصادی داشت. در اواخر دورﮤ ناصرالدین شاه، کارکردهای دیگری برای تمبر در نظر گرفته شد و کارکردهای سیاسی و اجتماعی در کنار کارکرد فرهنگی نقش آفرینی کردند.این پژوهش در پی پاسخ به پرسش های زیر است: در نظام پستی دوره های قاجار و پهلوی، تمبر چه کارکردهایی داشته است. در این دوره، قالب شکلی و مفهومی تمبر چه فرآیندی را پشت سر گذاشته است. داده های پژوهش نشان می دهد که در مسیر تحول نظام پستی کشور، تمبر محورها و ابعاد مختلفی را دربرگرفت و باوجود مشکلات و موانع و کم شدن اعتبار جهانی آن، در زمینه چاپ و انتشار روند روبه رشدی را در پیش گرفت.

پس از قتل موریس (Maurice) در سال 602م به دست فوکاس (Phocas)، مناسبات دیپلماتیک میان دولت بیزانس و ساسانیان به سرعت دگرگون شد. خسرو دوم به بهانه خونخواهی موریس، استراتژی خود را برپایه نابودی کامل همسایه غربی گذاشت. فتح شهر مهم اورشلیم و انتقال صلیب راستین به تیسفون، جنگ میان دو دولت را به جنگ مذهبی تبدیل کرد. بدین سان هراکلیوس (Heraclius) با حمایت های مالی کلیسا و تهییج نیروهای مردمی، ضربات مهلکی به ارتش ساسانی وارد کرد. با مرگ خسرو دوم، برای برقراری صلح میان دو طرف بستری مناسب مهیا شد. دو طرفی که پس از جنگ های طولانی فرسوده شده بودند. دراین میان، در برقراری صلح نهایی در سال 630م که درواقع آخرین مراودات دیپلماتیک میان دولت ساسانی و بیزانس بود، مسیحیان نسطوری نقش مهمی ایفا کردند. این مقاله قصد دارد این سوال را مطرح کند که اهمیت و نقش مسیحیان نسطوری در برقراری صلح سال 630م تا چه اندازه بود، همچنین مقاله برآن است تا مسائلی همچون چرایی ناکامی مذاکرات صلح در زمان حیات خسرودوم، دستاوردهای صلح سال 630م برای هر دو دولت و تاثیر دخالت های خسرودوم در امور کلیسای نسطوری در برکناری وی از سلطنت را بررسی کند.

برسقیان در جایگاه خاندان حکومت کننده محلی در عهد سلجوقیان، فرزندان و بازماندگان برسق کبیر، یکی از غلامان خاندان حسنویه، بودند. هم زمان با غلبه سلاجقه بر جبال، بازماندگان خاندان حسنویه به آنها پیوستند و یکی از غلامان آنها با نام برسق، در دربار سلجوقیان پیشرفت کرد. او ضمن انتصاب به مقام شحنگی بغداد و در حکم اولین ﺷﺤﻨﮥ سلجوقی در بغداد، حکومت بخشی از املاک و اراضی اربابان سابق خود را در لرستان در اختیار گرفت. او نزدیک چهل سال با دربار سلجوقی همراهی کرد و فرزندانش با حفظ قلمرو موروث، در تحولات سیاسی نظامی دوره سلجوقی نقش داشتند. سرانجام در نیمه قرن ششم قمری/دوازدهم میلادی، با ضعف سلجوقیان و برآمدن قدرت های جدید ترکمنی، خاندان برسقی برافتاد. این پژوهش درصدد است تا با روش توصیفی تحلیلی، در خلال معرفی خاندان برسقی، نقش آنها را در تحولات سیاسی نظامی دوره سلجوقی بررسی کند، همچنین تلاش کلی برآن است که به جای توصیف صرف تاریخی، وقایع سیاسی و اقتصادی و اجتماعی برسقیان تحلیل شود.

با تاسیس سلسله صفوی، تشیع مذهب رسمی ایران اعلام شد و تغییر مذهب در قالب اصل سیاست مذهبی صفویان در این دوره پیگیری شد و به اجرا درآمد. در اجرای این منظور، شاهان صفوی با گسترش فرهنگ وقف و ایجاد موقوفات، بقاع متبرکه را در جایگاه مکانی برای اشاعه فرهنگ شیعه توسعه دادند و رونق بخشیدند. آستانه مقدس امام رضا (ع) در مشهد، در حکم تنها آرامگاه از امامان شیعه در ایران، مهم ترین آستانه مذهبی تلقی شد و در مرکز توجه صفویان قرار گرفت. شاهان صفوی به شیوه های مختلف شامل اختصاص بودجه های دولتی، وقف و اعطاء سیورغالات و صدقات به گسترش آن اهتمام ورزیدند و منافع متعددی را از آن مدنظر قرار دادند. از نتایج مهم عملکرد آنان، افزایش موقوفات حرم امام رضا (ع) بود که در راستای ایجاد مرکزی برای اشاعه فرهنگ شیعه، رونق و تداوم آن ادامه داشت. هدف این مقاله بیان کارکرد توسعه موقوفات حرم حضرت رضا (ع) است.رویکرد مقاله حاضر این است که هدف عمده سیاست مذهبی صفویان برای اشاعه فرهنگ شیعه، با توسعه اماکن مذهبی و ایجاد وقف و گسترش موقوفات تامین شد. اجرای این سیاست در ارتباط با حرم امام رضا (ع) که با حمایت درخور توجه سیاستمردان صفوی همراه شد، در کوتاه مدت و در آن عصر افزایش فضا، امکانات، سازمان اداری حرم و گسترش خدمات به زائران و مجاوران را به همراه داشت و در درازمدت، پایایی و پویایی این سازمان را برای آینده تضمین کرد.در این مقاله، داده های منابع شامل وقف نامه ها و نسخه های خطی استخراج شده اند، همچنین به نتایج پژوهش های منتشرشده در موضوع موقوفات حرم امام رضا (ع) توجه شده است و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، با نگرش تاریخی، گسترش موقوفات حرم امام رضا (ع) بررسی شده است.

در دوره قاجار، ایران به علت داشتن موقعیت استراتژیکی در کانون توجه روسیه و دول غربی، به ویژه انگلستان، بود. در عصر قاجار انگلیس با اهداف استعماری، ایران را از هر لحاظ زیر نظر داشت. در زمان ناصرالدین شاه که بسیاری از سفرای خارجی با اهداف سیاسی اقتصادی در ایران ماموریت داشتند، انگلستان نیز سفرای متعددی روانه ایران کرد. ماموران انگلیسی ضمن انجام وظایف سیاسی محول شده در راستای منافع دولت خود، بادقت تمام دیگر جنبه های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ایران را بررسی می کردند. ماموران انگلیسی از کنجکاوی و علاقه به فرهنگ ایرانی فارغ نبودند، اما برای کسب بهترین امتیازها از دولت ایران، به شناخت کافی از اخلاق و آداب و صفات ایرانیان نیاز داشتند. بنابراین بیشتر آنها پس از حضور در ایران، در راستای انجام خدمات سیاسی، مشاهده ها و گزارش های خود را از ویژگی ها و آداب و اخلاق عوام و خواص مردم ایران برای دولت متبوع خود مکتوب می کردند. درواقع پژوهش حاضر پاسخی است به این پرسش که ماموران سیاسی انگلستان عصر ناصری اخلاق و عادات ایرانیان را چگونه ترسیم کرده اند. هدف از این مقاله بررسی اخلاق و عادات ایرانیان از نگاه ماموران سیاسی انگلیسی عصر ناصری است که با روش توصیفی تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای نگاشته شده است.

تقابل خرد و آز از کهن ترین، بنیادی ترین و پایاترین مضامین ایرانی است که در شکل دادن به حیات فکری و دینی و نیز اندیشه سیاسی ایرانیان باستان نقش بسیار موثری داشته است، اما متاسفانه کمتر به چشم آمده است. البته صورت های دیگر این مضمون که عبارت اند از تقابل سپنته مینیو و انگره مینیو، هرمزد و اهریمن، اشه و دروج و... بیشتر کاویده شده اند، اما به نظر می رسد فهم دقیق این صورت ها نیز به فهم و درک مضمون تقابل خرد و آز وابسته باشد. پژوهش حاضر با تکیه بر روایت های ملی ایرانیان و با روش تاریخی و به شیوه توصیفی تحلیلی، می کوشد تا جایگاه این مضمون را در جهان بینی ایرانیان نشان دهد و سهم آن را در شکل گیری اندیشه ایرانشهری مشخص کند. نتایج این پژوهش نشان می دهد تقابل آز و خرد از این نظر که بیش از هر جای دیگر در وجود آدمی نمود می یابد، صورتی انسانی تر از ثنویت ایرانی است. براین اساس خرد یا عقل، گوهر الهی یا فره ایزدی وجود انسان و بهترین راهنمای انسان برای گام برداشتن در مسیر راستی یا اشه و رسیدن به رستگاری است و در برابر آن، آز اهریمنی است که تلاش می کند انسان را به بیراهه بکشاند، همچنین در عالم سیاست و شهریاری، این تقابل خود را در قالب تضاد و تقابل داد و بی داد نشان می دهد. شهریاری که خرد راهنمای اوست، دادگر و فرهمند است و شهریاری که آز بر او چیره است، بی دادگر و ناگزیر فاقد فره و مشروعیت است. این معنی به ویژه در حکایت جمشید و ضحاک نمود یافته است.

در دوره ساسانیان چندین خاندان کوچک و بزرگ در گستره ایران پراکنده بودند که ازآن همه، هفت خاندان کارن، سورن، اسپاهبذ، مهران، اسپندیاذ، زیک و خود دوده ساسانی نژاده تر و نیرومندتر از دیگران بودند. هموندان خاندان های هفتگانه نژاده ترین ایرانیان شناخته می شدند و روساء این خاندان ها در دستگاه پادشاهی ساسانیان بسیار نیرومند بودند. پیوند این خاندان ها با پادشاه ساسانی آمیزه ای از ستیزها و سازش ها بود. در دوره نیرومندی دستگاه پادشاهی، بزرگان ایرانی و روساء خاندان های بزرگ، فرمانبردار پادشاه بودند و اگر پادشاه ناتوان بود، بزرگان و روساء خاندان های بزرگ فرمانروایان راستین ایران بودند. باوجوداین، در درازای تاریخ ساسانیان، ایرانیان باور داشتند که پادشاه ایران تنها باید هموندی از تخمه ساسانیان باشد، ازاین رو، دیگر خاندان های ایرانی با همه نیرومندی خود و ناتوانی گاه به گاه دستگاه پادشاهی ساسانیان و جنگ ها و آشفتگی های خانگی، دست کم تا چند دهه پایانی تاریخ ساسانیان، این انگاره را نادیده نگرفتند و خواستار ستاندن پادشاهی از چنگ ساسانیان نشدند. پرسش اصلی ما این است که از خیزش ساسانیان تا آغاز فرمانروایی قبادیکم (488 تا 531م)، اهل البیوتات یا خاندان های هفتگانه ایرانی و بزرگان چگونه پیوندی با پادشاه داشته اند؟ این جستار نشان خواهد داد که پیوند بزرگان و خاندان های ایرانی با پادشاه آمیزه ای از ستیزها و سازش ها بوده است. در دوره پادشاهان نیرومند و جنگاور، خاندان های بزرگ ایرانی فرمانبردار پادشاه می شدند و اگر پادشاه ناتوان بود، بزرگان و روساء خاندان های بزرگ فرمانروایان راستین ایران بودند.

با ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان ساختار غیرمتمرکز و توسعه نیافته آن دچار لغزش شد. نظام اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن که بر قبیله مبتنی بود، برای ادامه حیات و بقای خود واکنش نشان داد. در این میان برخی قبایل و طوایف نیز که اسلام را برای خود دارای کارکرد می دانستند و آن را پذیرفته بودند، با هجرت پیامبر اسلام (ص) و مسلمانان، زمینه شکل گیری حکومت اسلامی را مهیا کردند. تفاوت رویکرد این قبایل در دو قطب ظهور اسلام، یعنی مکه و مدینه که یکی خاستگاه اسلام بود و دیگری بستر گسترش رسالت پیامبر، باتوجه به نسب قحطانی و عدنانی آنها در کانون پژوهش و بررسی قرار می گیرد. تاجران و اشراف مکه اسلام را برهم زننده نظام حاکم بر اقتصاد و اجتماع خود می دانستند و با آن به مقابله برخاستند، زیرا برای آنها اسلام کژ کارکرد محسوب می شد، اما در مقابل، مردم کشاورز مدینه که به نسب قحطانی منتسب بودند، اسلام را پذیرفتند و آن را آورنده صلح دانستند که برای آنها دارای کارکرد بود. در این مقاله تلاش برآن است تا با تحلیل آماری رفتارشناسی این قبایل و طوایف با استفاده از نظریه رابرت کینگ مرتن (Robert K.Merton)، باتوجه به منتسب بودن آنها به نسب قحطانی و عدنانی، میزان همراهی کامل، همراهی حداکثری، نیمه همراهی، همراهی حداقلی و غیرهمراه بودن آنان بررسی شود.این پژوهش بر اساس روش کمی فراوانی سنجی مبتنی بر داده های آماری است و شیوه گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای است.