مطالعات اوراسیای مرکزی
سال:1389 | دوره:3 | شماره:7 |تعداد مقالات:7

این مقاله پس از مرور تحولات گذشته سازمان همکاری شانگهای، قابلیت های این سازمان را از جنبه های مختلف از جمله اقتصاد، تجارت، سرمایه گذاری، انرژی و قدرت نظامی مورد بررسی قرار می دهد. بررسی اطلاعات آماری مربوط به کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای نشان می دهد که اعضای این سازمان قابلیت آن را دارند که در دهه های آینده به یکی از بزرگ ترین قطب های بین المللی اقتصاد، تجارت، سرمایه گذاری خارجی، انرژی و نظامی در جهان تبدیل شوند. برخورداری از قلمرو جغرافیایی وسیع، جمعیت عظیم، منابع انرژی گسترده، سلاح های هسته ای، نیروهای مسلح قابل توجه، حق وتو در شورای امنیت و عوامل دیگر به این سازمان پتانسیل اقتصادی، سیاسی و نظامی بالایی می بخشد. بدون تردید ایران باید از این برتری ها در جهت مناسبات منطقه ای و روابط بین المللی خود سود ببرد.

تحولات اخیر در قرقیزستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی، برای ناظران سوال های زیادی ایجاد کرد و بحث در مورد علت های این حوادث از موضوع هایی است که توجه تحلیل گران زیادی را به خود جلب کرده است. هدف این مقاله، بررسی علت های موثر بر شکست دولت برآمده از تحولات سیاسی موسوم به انقلاب رنگی در قرقیزستان است، که منجر به انتقال قدرت از دولت قربان بیک باقی یف به دولت موقت، به رهبری رزا آتنبایوا  شده است. مقاله در پاسخ به چرایی این شکست، نخست به بررسی مختصر پیشینه تاریخی این کشور می پردازد و سپس علت های این شکست را، به دو دسته داخلی (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی) و بین المللی (سازمان های غیردولتی، آمریکا و روسیه) تقسیم کرده و در پایان به نقد و ارزیابی مباحث طرح شده پرداخته است. به هر حال درک واقع بینانه از علل این تحولات مستلزم به کارگیری رهیافتی چند علتی و نگرش جامع و کامل به این کشورها است.

پس از یک دوره کشمکش روسیه و غرب، اکنون شواهد تازه ای از رویارویی آمریکا و چین نمایان شده است. چین به عنوان پرجمعیت ترین کشور جهان با داشتن بالاترین نرخ رشد اقتصادی در سطح نظام بین المللی، از جمله کشورهایی است که قدرت هژمونی ایالات متحده آمریکا را برنمی تابد، لکن قصد رویارویی مستقیم با آن کشور را نیز ندارد، بلکه سعی می کند با افزایش هزینه های رهبری ایالات متحده آمریکا در سطح نظام بین المللی، بدون رویارویی مستقیم، به کسب جایگاه خود در سطح نظام بین المللی بپردازد. یکی از این ابزارها سازمان همکاری شانگهای است که در واقع یک موازنه نرم در برابر هژمونی ایالات متحده آمریکا در عرصه نظام بین المللی است. آنچه که در این نوشتار به آن توجه خواهد شد، رویکرد چین و آمریکا به سازمان همکاری شانگهای و تقابل این دو کشور در چارچوب این سازمان بر اساس نظریه موازنه قوای نرم است.

پس از گذشت 15 سال اینک بسیار منطقی است که بپرسیم که آیا اکو هنوز واقعا می تواند در توسعه ایران موثر باشد. این مقاله با طرح این پرسش و مرور ظرفیت های اقتصادی کشورهای منطقه اکو در دهه اخیر میلادی در دو عنوان کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای بنیانگذار، توفیق نسبی این اقتصادها را با استشهاد به پنج عنصر افزایش قیمت نفت و گاز و مواد خام و معدنی، افزایش قیمت مواد کشاورزی، جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی، ثبات نسبی اقتصادی و سیاسی نشان می دهد و استدلال می کند که این شکوفایی موجب افزایش روزافزون اندازه بازار منطقه و حجم مبادلات درون منطقه ای و از این راه بستری مناسب برای توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. مقاله ضمن ارزیابی کلی از تاثیرات بحران اقتصاد جهانی بر آن است که اگرچه بحران وقفه مشهودی را در روند رشد شاخص های اقتصادی منطقه ایجاد کرده اما این تاثیرات نسبت به دیگر مناطق جهان کمتر بوده و با عبور موج بحران روند شکوفایی و رشد دوباره از سر گرفته خواهد شد.

فروپاشی اتحاد شوروی سبب ایجاد تحول عظیمی در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز شد. در پی این واقعه، جمهوری های سابق اتحاد بر آن شدند تا با ارزیابی دوباره از توانایی ها و محدودیت های خود، راه خویش را به سوی استقلال واقعی هموار کنند. در این میان، جمهوری های بی نیاز از نظر منابع انرژی، نقش دوگانه این عامل را در روند استقلال خویش مشاهده کردند. هرچند وجود منابع انرژی به عنوان سرمایه ای خدادادی فرصتی استثنایی برای این کشورها تلقی می شد، اما در همان حال، وابستگی آنها به مرکز سابق (روسیه) برای انتقال انرژی به بازارهای مصرف، چالش های گوناگونی را برای این کشورها پدید آورده است. ترکمنستان یکی از این جمهوری ها است که منابع عظیم گاز طبیعی، از دیرباز موقعیت ژئواکونومیک برجسته ای به آن اعطا کرده و این موقعیت پس از استقلال برجسته تر شده است. تلاش ترکمنستان برای کسب آزادی عمل در زمینه انتقال انرژی و کسب منافع بیشتر و در برابر، تلاش روسیه برای حفظ انحصار خود در انتقال انرژی از اوراسیای مرکزی، ویژگی خاصی به روابط متقابل دو کشور بخشیده است. در این نوشتار همراه با شناخت این جنبه ها و نقش آن در رابطه دو کشور، نقش دیگر بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای نیز در این روند بررسی شده است.

پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی نظام دو قطبی، اتحادیه اروپا فرصت بیشتری برای ایفای نقش در عرصه منطقه‏ای و بین المللی پیدا کرد. از طرف دیگر، روسیه نیز به دلیل تحولات گسترده ای که در این کشور اتفاق افتاده بود، به دنبال یافتن جایگاه جدیدی برای خود بود. تغییر شرایط نظام بین الملل، ورود بازیگران جدید و قدرتمند، گسترش اتحادیه اروپا به شرق و مجاورت مرزی با روسیه و وابستگی متقابل و روزافزون این دو بازیگر در زمینه های گوناگون، از جمله مهم ترین عواملی بود که سبب همکاری و تعامل فزاینده دو طرف شد. در یک روند کلی، روابط روسیه و اتحادیه اروپا سیر صعودی داشته و این دو به یکدیگر نزدیک تر شده اند. با این حال، این روند با فراز و نشیب های زیادی همراه بوده و مولفه های سیاسی، امنیتی و اقتصادی بر روابط این دو بازیگر تاثیرگذار بوده است. این مولفه ها، از ماهیت دوگانه ای برخوردار بوده و سبب نوسان و بی ثباتی در این روابط شده است. به نظر می رسد تا زمانی که ملاحظات سیاسی و امنیتی بر روابط دو طرف حاکم باشد، ابهام، عدم قطعیت و بدبینی را پدید آورده و مانع از تعامل سازنده و شکل گیری فضایی به دور از تنش می شود.

امروزه از مهمترین جریان های افراطی که در بیشتر کشورهای جهان اسلام شکل گرفته و به فعالیت پرداخته، جریان وهابیت است. در حال حاضر این جریان به غرض های سیاسی نیز آلوده شده است. جمهوری خودمختار چچن هم از جمله مناطقی است که از فعالیت های این جریان افراطی به خصوص در زمان جنگ و تیرگی روابط با روسیه، بیبهره نبود. جریان وهابیت با مکتب های متعدد و گوناگونی چون «تصوف» مخالف بوده و هیچگونه سازشی با این آیین در طول دو قرن گذشته نداشته است. از طرفی شاهد نفوذ این مکتب در این سرزمین و تاثیر مستقیم آن بر وقایع مختلفی همچون بحران های رخ داده در سرزمین چچن هستیم. از آن جایی که بررسی این جریان های مذهبی در چچن و نقش آنان در بحران چچن مهم است، بنابراین این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که «وهابیت» چگونه بر بحران چچن تاثیر گذاشته است؟ به نظر می رسد وهابیت از راه حمایت های مادی، معنوی، آموزشی و ترویج ایدئولوژی رهبران تندرو، بر بحران چچن افزوده است. یافته های مقاله نشان می دهد که بدون شک یکی از عوامل مهم و موثر بر بحران چچن وهابیت بوده است که با تفرقه افکنی، افراط طلبی، دخالت در جریان های سیاسی، مسلح کردن هوادارن خود و عدم پیروی از مقام های رسمی، از نقش برجسته ای در چچن برخوردار بوده است.