مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی
سال:1387 | دوره:1 | شماره:1 (میان رشته ای: چیستی و مفاهیم) |تعداد مقالات:10

«فهم علم اجتماعی» ... این نامی است که در ابتدا تصورات مختلفی را به ذهن متبادر می کند و از جمله این که شاید نامی مناسب کتاب مبانی علم اجتماعی و راهنمایی برای دانشجویانی مبتدی باشد که تازه با مقوله ای تحت این نام آشنا می شوند، یعنی نویسنده به شکلی قصد تعیین چیستی علم اجتماعی و سپس پرداختن به موارد دیگری از این علم را در سردارد؛ اما قضیه دقیقا چیز دیگری است. اتفاقا این کتاب برای کسانی نوشته شده که حداقلی از آشنایی با مکاتب فکری و نظری موجود در علم اجتماعی را دارا هستند و اندیشه های مطرح در این مکاتب را تا حدی درک می کنند، چرا که اولین آشنایی های دانشجویان با رویکرد هر یک از مکاتب نظری نسبت به علم، به طور کلی و علم اجتماعی، به طور خاص؛ حاکی از پراکنش نظرات و اختلافاتی جدی است که رسیدن به نوعی تفاهم را دشوار و در مواردی ناممکن جلوه می دهد و این همان چیزی است که موجب موضع گیری را جرتریگ، رییس کمیسیون ملی فلسفه و استاد فلسفه در دانشگاه وارویک انگلستان، و پرداختن او به موضوعی چون فهم علم اجتماعی شده است.در دریافتی اولیه چنین به نظر می رسد که گویی «اجتماعی» صفتی برای موصوف علم است، همان طور که واژگان دیگری نظیر فیزیکی، طبیعی و ... می توانند چنین نقشی داشته باشند. یعنی تفاوت میان انواع علوم، تنها در حوزه بررسی آنها است و هر یک بخشی از جهان را مورد مطالعه خود قرار می دهند، به عنوان مثال، علوم فیزیکی، جهان فیزیکی و علوم اجتماعی، جهان اجتماعی را. این نگرش مبتنی بر دیدگاهی است که بر نوعی تجربه گرایی مبتنی بوده و سپس توسط اندیشمندان حلقه وین مورد تاکید مجدد قرار گرفت و به دلیل موفقیت های گوناگونی که علم فیزیک تا زمانی دراز به دست آورده بود، آن را الگویی برای سایر علوم تلقی کرده و روش های مورد استفاده در علوم فیزیکی را قابل کاربست در تمام علوم دیگر می دانست. اما با کم رنگ شدن امید به فیزیک (و سایر علوم طبیعی)، این تلقی نیز قدرت خود را از دست داد. با از بین رفتن ایده وحدت روش علمی و تفوق علم بر سایر شیوه های معرفت، نگرش های دیگری نسبت به علم پیدا شد که می توان آنها را ذیل عنوان «نگرش فرهنگی به علوم» گردآورد. این نگرش حاکی از آن است که وحدتی در روش علمی وجود ندارد، هیچ روش خاصی دارای برتری نیست و علم مانند چیزهای دیگری چون افسانه، خرافات، دین و ... تنها یکی از روش های شناخت بوده و هیچ مزیتی نسبت به سایر روش ها ندارد. بدیهی است که پیامد قبول این دیدگاه، نسبی گرایی گسترده ای است که همه علوم و از جمله علم اجتماعی را در خود غرق کرده و همه آنها را غیرقابل بررسی تلقی می کند. با توجه به ضعیف شدن دیدگاه های تجربه گرایانه و کمتر مطرح شدن آنها در قرون اخیر، تریگ بیشتر سعی می کند به مقابله با دیدگاه فرهنگی (نسبی گرایانه) درباره علم پرداخته و نادرستی های این دیدگاه را نشان دهد.

درک بهینه میان رشته ای ها، نخست، نیازمند واکاوی مفهوم مطالعات رشته ای است که بخش نخست این نوشتار را به خود اختصاص داده است. به باور بسیاری از اندیشه پردازان، کاستی ها و نقاط ضعف مطالعات رشته ای، پیچیدگی مسایلی که جامعه بشری با آنها روبرو شده است و تغییرات پارادایمی پدیده آمده در عرصه جامعه بشری، که مسیر را برای گذر از جامعه صنعتی به سوی جامعه دانش هموار می کند، از جمله بایسته های پرداختن به فعالیت های میان رشته ای قلمداد شده است. بخش دوم این نوشتار بیشتر بر مفهوم سازی ها در قلمرو میان رشته ای ها، بر مبنای رویکردهای متفاوت، به نگارش درآمده است که از جمله، در برگیرنده رویکرد دگرگونه ساز، رویکرد هنجاری، و رویکرد شناخت شناسانه است که مفهوم سازی های متفاوتی را درباره میان رشتگی موجب می شود.

نظام آموزش عالی به رغم رشد کمی، کارایی لازم را در حل مشکلات جامعه ندارد. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تصمیمات متعددی را مانند طرح بازنگری برنامه درسی اتخاذ کرد و به اجرا گذاشت، ولی هنوز نتیجه لازم را به همراه نداشته است و شاهد موضوعات درسی و روش تدریس به سبک سنتی هستیم. آسیب شناسی شکست طرح ها، تلاش برای فهم مشترک از موضوعات میان رشته ای، اصلاح برداشت ها از برنامه درسی و تدریس و نیز بسترسازی مناسب برای آماده کردن اساتید برای نگاه به رشته های تخصصی، به صورت نظام مند، از راه های اجتناب ناپذیر برای حل مشکلات اجتماعی است. در این پژوهش، مبانی نظری دانش میان رشته ای با تاکید بر رشته علوم تربیتی و نیز ابعاد مختلف آن از دیدگاه صاحب نظران تعلیم و تربیت بررسی شده است.

مطالعات میان رشته ای گونه ای از علوم است که بعد از آشکارشدن ضعف ها و کاستی های تخصصی شدن و شعبه شعبه شدن علم به رشته های تخصصی ریز، ضرورت یافته است. این اندیشه و طرح بر وحدت و یکپارچگی علوم در حوزه های فلسفه، علوم طبیعی، علوم ریاضی، و علوم انسانی تاکید می ورزد. فلسفه پیدایش علوم میان رشته ای از سویی، در واقعیات عینی و ظهور پدیده های منفرد، اما چند وجهی و پدیده هایی ریشه دارد که تبیین همزمانی، مشکل شناسی میان رشته ای، راه حل شناسی میان رشته ای، و اقدام همگانی و فراگیر را می طلبید. از سوی دیگر، در مجادلات نظری و نقد روش شناسی تجزیه و ترکیب و علوم پوزیتیویسمی ریشه دارد. این گونه مطالعات هم محدودیت ها و کاستی های روش تجزیه گرایی و تخصصی محوری را برطرف می کند، هم ظرفیت ها و امکانات پژوهشی جدیدی برای حوزه های مختلف علوم فراهم می آورد.

فسلفه های مضاف یکی از مباحث و علوم نوظهوری است که به تازگی، کتاب مستقلی به فارسی در باب آن نگاشته شده است. فیلسوفان فلسفه را به معنای عام و خاص تفسیر کرده اند و فلسفه خاص را عوارض هستی دانسته اند. دیدگاه برگزیده در چیستی فلسفه، عبارت از عوارض وجود انضمامی انسان است. این تعریف به ما میدان می دهد تا به گونه ای گسترده، با انواع فلسفه های مضاف به حقایق بپردازیم. یکی از انواع فلسفه های مضاف عبارت است از فلسفه مضاف به علوم با رویکرد تاریخی - منطقی یا نظریه دیده بانی که به پژوهشگر اجازه می دهد با رویکردی درجه دوم به پرسش های بیرونی علوم بپردازد و رابطه علوم را با یکدیگر کشف کند. این کشف، نه تنها به پرسش های فلسفه مضاف و پرسش های برون علمی پاسخ می دهد، بلکه مهم ترین روش برای کشف و تاسیس علوم بینارشته ای است؛ به ویژه، اگر موضوع علم را محوری مشترک بدانیم که احکام و عوارضی معین بر آن حمل می شود. پس این مقاله درصدد است تا با تعریفی برگزیده از حکمت نوین اسلامی و چیستی و انواع فلسفه های مضاف و نظریه معیار تمایز علوم به این ادعا بپردازد که فلسفه مضاف به علوم یا نظریه دیده بانی، مهم ترین روش برای کشف و شناسایی علوم بین رشته ای است و نباید در علوم بین رشته ای کشف شده و تحقق یافته توقف کرد.

هدف پژوهش حاضر، بررسی ماهیت دانش و به تبع آن، تحلیل ضرورت مطالعات بین رشته ای از منظر دریدا، نماینده مشهور فلسفه پست مدرن است. دریدا بر آن است که در طی تاریخ اندیشه غرب، حوزه هایی ازدانش، همچون فلسفه، ریاضیات، و منطق، خردمندانه و در نتیجه، مهم معرفی شده است و در مقابل، ادبیات، شعر، و هنر نابخردانه انگاشته شده و به حاشیه رانده است. او با بهره گیری از ساخت شکنی نتیجه می گیرد که حوزه های گوناگون دانش، جلوه ها و نظام های گوناگون زبانی است و از آنجا که زبان ذاتا استعاری، تفسیری، تاریخی، و تغییرپذیر است. با توجه به یافته های پژوهش، طراحی دانش بر مبنای ارتباط افقی رشته ها، به جای ارتباط عمودی، طراحی بین رشته ای و چند رشته ای و طراحی دانش بر مبنای موضوعات، به جای طراحی بر مبنای رشته ها، به متخصصان و سیاست گذاران پیشنهاد شده است.

فراگرد پژوهش، فراگردی بسیار حساس و خطیر است. کمترین انحراف در فراگرد پژوهش ممکن است موجب تحریف یافته های علمی شود و دستیابی به حقیقت را دشوار یا ناممکن کند. پژوهشگر حداقل با سه دیوار شیشه ای حاصل از گستره واژگان، روش، و موضوع شناسی پژوهش مواجه است که نوعی رویکرد پارادایمی یا شبه پارادایمی را به فراگرد پژوهش تحمیل می کند. یک راه گذار از این موانع نامرئی، اتخاذ رویکردی زبان شناختی در علوم میان رشته ای است که امکان مقایسه، اولویت بندی موضوعات، تلفیق روش ها و تسری واژگان پژوهش را ممکن می کند و با طراحی نظامی کلان در ساماندهی دانش، امکان هدایت بهتر علایق و استعدادهای فردی و نیازهای اجتماعی و انعکاس آنها در تلاش های علمی دانشمندان را میسر می کند.

با تکیه بر باور امروزی در علوم مختلف انسانی در خصوص رابطه میان زبان و فکر، گسترش روابط بینازبانی در تماس میان رشته های مختلف علمی، ابزاری برای بسط اندیشه و افق های نگاه است که علوم در اختیار یکدیگر قرار می دهند. بدین ترتیب، حساسیت زبان در ارتباط علوم دریافت می شود و از سوی دیگر، نگرانی ها درباره صدماتی افزایش می یابد که ممکن است در اثر اختلال در روابط بینازبانی به وجود آید. توجه به برخی ویژگی های زبان علمی، مانند تفاوت نهادن میان جنبه های تعیینی و تاریخی، در تنظیم این روابط بسیار حساس و تعیین کننده است و تعیینی انگاشتن مفاهیم تاریخی، یا عکس آن، ممکن است نتایج مخربی را در روابط میان رشته ای داشته باشد. برخی مطالعات زیربنایی، مانند دست یافتن به نوعی تبارشناسی زبانی از زبان های علمی می تواند سلامت و ثمربخشی بیشتر برای مطالعات میان رشته ای را تضمین کند.