جغرافیا و برنامه ریزی محیطی
سال:1391 | دوره:23 | شماره:2 (پیاپی 46) |تعداد مقالات:9

رودخانه به عنوان سیستمی پویا، مکان و خصوصیات مورفولوژیکی خود را همواره بر حسب زمان، عوامل ژئومورفیک، زمین شناختی، هیدرولوژیکی و گاه در اثر دخالت بشر تغییر می دهد. رودخانه قزل اوزن یکی از مهمترین رودخانه های ایران است که شکل گیری هندسه بستر در بازه های مختلف با یکدیگر تفاوت فاحشی دارد. این رودخانه تحت تاثیر عوامل مختلفی نظیر زمین شناسی منطقه، خصوصیات تشکیلات آبرفتی، مشخصات هیدرولوژیکی حوضه بالادست آن، سازه های موجود در آن و شرایط هیدرولیکی جریان، دارای رفتار مورفولوژیکی پویایی است. هدف این مقاله بررسی نقش عوامل ژئومورفیک و زمین شناختی بر شکل هندسه رودخانه و نشان دادن علت خمیدگی بستر در بازه دشتی و بازه کوهستانی است. از معیارهای نسبت پهنا به عمق، ضریب بریدگی، شیب طولی، توان رود، ضریب خمیدگی، زاویه مرکزی پیچان ها، شکل پلان و لیتولوژی بستر رودخانه برای بررسی شکل هندسی رودخانه استفاده شده است. جهت تعیین کمی پارامترهای فوق از تصاویر ماهواره ای لندست 7 سنجنده ETM+، نقشه های توپوگرافی (1:25000)، مقاطع عرضی برداشت شده در طول مسیر رودخانه و حاشیه آنها، نیمرخ طولی رودخانه مستخرج از مدل رقومی ارتفاعی (DEM) استفاده شد. نتیجه این تحقیق نشان داد که طول زیاد رودخانه و عبور از تشکیلات مارنی و فرسایش پذیر، باعث شده که هندسه رودخانه در بازه دشتی شدیدا تحت تاثیر لیتولوژی بستر شکل بگیرد و فرسایش کناری و توان رودخانه نقش عمده در پیچان رودی رودخانه داشته باشد. در بازه کوهستانی مسائل زمین ساختی حائز اهمیت است و هندسه بستر تحت تاثیر پارامترهای زمین ساختی از قبل طراحی شده است و الگوی مسیر رودخانه از این عوامل تبعیت می کند.

طوفان های گردوغبار علاوه بر اینکه عامل مهمی در هدر رفت خاک، خسارات اقتصادی به بخش های صنعتی، کشاورزی و شریان های ارتباطی در اکثر مناطق ایران خصوصا غرب و جنوبغرب محسوب می گردد، می تواند باعث تهدید حیات انسان هم از نظر سلامتی و هم تولید مواد غذایی باشد. بنابراین، هدف از این پژوهش شناخت و بررسی الگوهای گردشی اتمسفری ایجاد کننده گردوغبار به ایلام در بازه زمانی 19 ساله (از 1/1/1987 تا 31/12/2005) است. بدین منظور، ابتدا با شناسایی تعداد روزهای گردوغبار ایلام، پایگاه داده های محیطی تشکیل و داده های فشار تراز دریا، ارتفاع ژئوپتانسیل سطح 500 هکتوپاسکال، جهت باد، سرعت قائم، دما، شیو فشار و گردوغبار جهت تشکیل پایگاه داده های گردشی تعیین گردید. سپس یک تحلیل خوشه ای پایگانی با روش ادغام وارد و فاصله اقلیدسی بر روی ماتریس داده ها به منظور تعیین الگوهای گردشی صورت گرفت که برای روزهای گردوغباری ایلام، پنج الگوی گردشی برای فشار تراز دریا و چهار الگوی گردشی برای ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال شناسایی گردید. نتایج نشان می دهد که غالبا سامانه های موجد بارش به دلیل فقدان رطوبت عامل ایجاد و انتقال طوفان های گردوغبار به منطقه مطالعاتی هستند. همچنین کم فشار سودان و کم فشار گنگ در سطح زمین و فرود بلند مدیترانه، فرود دریای سرخ و پرارتفاع جنب حاره آزور در سطوح میانی جو مهم ترین سامانه های همدید تاثیرگذار و انتقال گردوغبار به غرب ایران و منطقه مطالعاتی هستند. در روزهای فرین گردوغبار حاکمیت کم فشارهای پاکستان و خلیج فارس در جنوب و غرب کشور و وجود ناوه ای بر روی مدیترانه همراه با تشکیل سلول ثانویه واچرخندی در ایران باعث انتقال حداکثر گردوغبار به منطقه شده است. همچنین الگوهای بردار باد تراز دریا نشان دهنده جریانات غربی و شمال غربی با شدت زیاد بوده و سرعت قائم تراز دریا نیز حرکات عمودی صعودی در غرب ایران و شرق عراق با حداکثر کاهش 4.0 پاسکال بر ثانیه را نشان می دهد.

محوطه های ژئوتوریستی ازجمله کانونهای جاذب گردشگری است که آمایش آن ها می تواند بخش عمده ای از آموزش های صحرائی علاقمندان حوزه های طبیعت گردی را پاسخ گو باشد. غار خاصه تراش ازجمله سامانه هائی است که می تواند در محدوده شهرستان اصفهان تکمیل کننده مجموعه آثار ارزشمند طبیعی و فرهنگی محسوب شود. خاصه تراش یک نوع غار آهکی است و از نظر مکانی در منطقه و دوز قرار گرفته، در نزدیکی روستای خاصه تراش و در فاصله 55 کیلومتری از شهر اصفهان واقع شده است. عامل ایجاد و ژنز این غار از جمله موضوعات جذاب علاقمندان به غار شناسی است. از تکتونیک باید به عنوان عامل اصلی در تشکیل غار یاد نمود و پردازش های بعدی و یا معماری آن معطوف به فرآیند انحلال است. چنین مکانیسمی منجر به تشکیل گذرگاه ها و تالارهای متعدد گردیده است که در نوع خود منحصربفرد است. مطابق دسته بندی انواع غار ها، این غار از نوع شبکه ای نامنظم است. در ارزیابی به روش پرالانگ، پدیده فوق از نظر ارزش اجتماعی رقم 0.5، از نظر فرهنگی تاریخی رقم 0.7، از نظر علمی رقم 0.92، و از نظر زیبا شناختی رقم 0.75 را احراز و این بدین معنی است که در مجموع رتبه خوب رابه خود اختصاص می دهد. با توجه رقوم بدست آمده مطلوبیت های لازم منطقه برای ایجاد امکانات تفریحی- توریستی احراز شده تلقی می شود و می توان با تدارک یک سامانه ژئوتوریستی و وجود سامانه های دیگر که در مجاورت این محدوده قرار دارد، ایجاد یک ژئوپارک با استاندارهای سازمان یونسکو را در صدر برنامه های آمایشی منطقه قرار داد.

طبقه بندی اقلیمی نواحی جغرافیایی از گذشته های دور اذهان اقلیم شناسان را به خود مشغول کرده است، استفاده از چند پارامتر اقلیمی در روش های سنتی به تنهایی نمی تواند گویای واقعیت اقلیم نواحی باشد. بنابراین در سالیان اخیر محققان کوشیده اند با استفاده از غالب پارامترهای موثر بر اقلیم و روش های چند متغیره تصویری واقعی از اقلیم نواحی ارائه دهند. هدف این مقاله پهنه بندی اقلیمی استان مرکزی با روش تحلیل عاملی و خوشه ای است. در این روش ها غالب عناصر اقلیمی در تعیین نوع آب و هوای منطقه دخالت داده می شود. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل عاملی و خوشه ای پهنه بندی اقلیمی استان مرکزی صورت گرفت. برای بهبود نتایج طبقه بندی اقلیمی از آمار ایستگاه های مجاور تا نیم درجه جغرافیایی فاصله استفاده گردید. برای این امر یک ماتریس 21 در 29 شامل 21 ایستگاه سینوپتیک هوا شناسی و 29 متغیر اقلیمی تشکیل شد به علت تفاوت در مقیاس اندازه گیری متغیر ها از نمره استاندارد داده ها استفاده گردید. بررسی نتایج حاصل از تحلیل عاملی نشان داد که اقلیم منطقه متاثر از 6 مولفه غباری برودتی، بارشی، ابرناکی نمی، گرمایی، بارشی سرمایشی و ابرناکی تندری است. مولفه های یاد شده حدود 90 درصد رفتار آب و هوایی منطقه را تبیین کردند. تحلیل خوشه ای بر روی عوامل یاد شده وجود هفت ناحیه آب و هوایی را در منطقه نشان داد. این نواحی عبارتند از: ناحیه معتدل و نیمه مرطوب غباری، گرم و نیمه خشک، نیمه سرد و نیمه مرطوب غباری، معتدل و نیمه خشک غباری، معتدل نیمه خشک، سرد و نیمه خشک غباری و نیمه سرد مرطوب تندری.

یکی از عوامل اصلی تخریب سرزمین یا بیابان زایی، فشارهای انسانی و نوع رابطه طلبکارانه و یکسویه آدمی با زیست بوم است، رابطه ای که بدون لحاظ خواهش های بوم شناختی منطقه، صرفا بر بنیاد رفع نیازهای اجتماعی و مصلحت های اقتصادی کوتاه مدت جوامع انسانی قوام و دوام یافته است. چنین است که در پژوهش حاضر کوشیده ایم تا به عامل جمعیت انسانی و فشار آن بر محیط بپردازیم. فشار جمعیت بر محیط زیست، یکی از مولفه های کاهنده کارایی سرزمین و تشدیدکننده بیابان زایی است که کیفیت و کمیت آن در زیر حوضه مسیله کاشان مورد مداقه قرار گرفته است. این حوضه در شرق حوضه آبخیز دریاچه نمک واقع شده است. مراکز جمعیتی در جناح جنوبی، غربی و شمال غربی حوضه مستقر است و مابقی حوضه به دلیل حاکمیت شرایط اقلیمی خشک و بیابانی خالی از سکنه است. این توزیع جمعیتی طی سالیان اخیر تغییرات و نوساناتی را به دنبال داشته و باعث تراکم بیش از حد و توان محیطی بعضی نقاط، بخصوص شهر ها شده است. به منظور بررسی روند تغییرات، آمار جوامع انسانی حدفاصل دو مقطع 1335 و 1385 این حوضه، یعنی دیرینه ترین و جدید ترین آمار موجود به فاصله 50 سال مورد فراکافت (آنالیز) قرار گرفتند. گسترش مساحت مناطق با «بیابان زایی شدید» و کاهش مناطق تحت اثر «بیابان زایی ناچیز» در شمار مهم ترین نتایج حاصل از این مطالعه است. افزون بر آن، بررسی نسبت جمعیت بالقوه به بالفعل، گویای این واقعیت است که ادامه روند تغییرات جمعیت انسانی، می تواند گستره مناطق با بیابان زایی بسیار شدید را افزایش دهد. از این رو، بازمهندسی دوباره مدیریت این حوضه در راستای توسعه پایدار- بخصوص مدیریت آب به عنوان حیاتی ترین پیراسنجه، چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی- بایستی در صدر برنامه ها قرار گیرد.

شهر اصفهان علی رغم جاذبه های متنوع فرهنگی، تاریخی، مذهبی و اکوتوریستی، جایگاه شایسته ای در عرصه بین المللی از لحاظ درآمدهای حاصل از گردشگری ندارد. بطور کلی آمارها گویای جایگاه نازل صنعت توریسم در کشور و سهم یک درصدی ایران از سبد گردشگری جهانی است، که شهر اصفهان نیز از این قائده مستثنی نیست. بنابراین با توجه به جایگاه نامناسب ایران و شهر اصفهان در صنعت گردشگری به نظر می رسد توسعه گردشگری مجازی و زیرساختهای وابسته به آن بتواند خلاء موجود را تا حدی جبران نماید. پژوهش حاضر، ترکیبی از دو شاخه تخصصی گردشگری و فناوری اطلاعات و ارتباطات می باشد. روش غالب در این تحقیق، روش تحلیلی- می دانی است که با بهره گیری از مدل های کاربردی به امکان سنجی و چگونگی تحقق گردشگری مجازی بوسیله تکمیل دو نوع پرسشنامه (اول: بررسی شاخصهای شهروند الکترونیک در راستای تحقق گردشگری مجازی و دوم: بررسی میزان اعتقاد شهروندان به توسعه گردشگری مجازی) می پردازد. جهت تلفیق شاخص ها از نرم افزار SPSS و روشهای همبستگی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان دهنده این مساله است که مناطق 12 و 2 به ترتیب دارای بالا ترین و پایین ترین سطح میانگین شاخصهای شهروند الکترونیک در بین مناطق چهارده گانه هستند. اما اختلاف بین مناطق از این حیث چندان زیاد نیست که این موضوع نشان می دهد شهر اصفهان از نظر شاخصهای سطح سواد الکترونیک در سطح متوسط قرار دارد. از طرف دیگر بررسی شاخصهای میانگین میزان اعتقاد به گردشگری مجازی نشان می دهد مناطق 5 و 6 بالا ترین میانگین اعتقاد به توسعه گردشگری مجازی را دارند و در کل شهر 5.5 درصد شهروندان در سطح پایین، 45.2 در سطح متوسط و 46.2 درصد در سطح بالای اعتقاد به گردشگری مجازی قرار دارند.

نظر به اینکه تحولات جمعیتی ایران در دهه های اخیر، بیش از پیش افزایش تعداد شهرهای کوچک را در پی داشته است، این امر عطف توجه به جایگاه و نقش این شهر ها در نظام سلسله مراتب شهری کشور از یکسو و کارکردهای اقتصادی آن ها در حوزه پیرامونیشان را از سوی دیگر ضروری ساخته است. در این مقاله نقش اقتصادی زاهدشهر به عنوان شهری کوچک، در نواحی روستایی پیرامون خود، با استفاده از مدل های ژاکلین بوژوگارنیه و ژرژشاپو، ضریب مکانی و مدل ترسیمی طولی- عرضی ایزارد، مورد پژوهش و تحلیل قرار گرفته است. با توجه به نتایج حاصل از تحلیل مدل ها، مشخص شد که این شهر کوچک با دارا بودن مراکز خدماتی نسبتا مطلوب اداری، آموزشی، تجاری و غیره، به عنوان مرکز خرید مازاد تولیدات کشاورزی و محل ارائه خدمات مورد نیاز به ساکنین حوزه نفوذ خود، توانسته نقش موثری را ایفا نماید. در عین حال یافته های این تحقیق نشان دهنده آن است که رشد و توسعه شهر کوچک زاهدشهر به طور مستقیم به شرایط اجتماعی و اقتصادی حوزه نفوذ پیرامونی وابسته است و ثبات جمعیت روستایی و تولیدات کشاورزی به واسطه کارآمدی ارایه خدمات در این گونه شهرهای کوچک به حوزه پیرامونیشان، آن ها را تحت تاثیر قرار می دهند، زیرا چنانکه نتایج حاصل از تحلیل نمودار آیزارد در زاهد شهرنشان دهنده آن است که، شیب خط برابر 1 (زاویه 43 درجه) بوده و نشان دهنده همسویی روند رشد تعداد شاغلین دراقتصاد این شهر با اقتصاد ملی در دهه 1385-1375 است. همچنین یافته های تحقیق نشان دهنده آن است که توسعه اینگونه شهرهای کوچک از سویی وابسته به تمرکززدایی این کارکرد ها از نواحی شهری بزرگ و از سوی دیگر وابسته به توسعه حوزه نفوذ روستاییشان با یکپارچه کردن فعالیت های غیرزراعی روستایی خواهد بود.

اهمیت و نقش پناهگاه های حیات وحش به عنوان بهترین مناطق با مدیریت در ابعاد گوناگون آموزشی، پژوهشی، علمی، تفرجی و گردشگری، تربیت نیروی انسانی و از همه مهمتر حفظ تنوع زیستی، هم در سطح ملی و هم در سطح جهانی در همه کشورها به رسمیت شناخته شده است. پناهگاه حیات وحش و پارک ملی قمیشلو، یکی از مناطق چهارگانه با مدیریت استان اصفهان است که سنجش توانمندی های گردشگری آن می تواند به تداوم حیات و زیست بوم آن کمک جدی بنماید. هدف از این پژوهش، ارزیابی توان اکوتوریستی (بوم گردی) پناهگاه و پارک ملی قمیشلو با استفاده از مدل SWOT است. در این مدل، نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید ها به عنوان بهترین راهبرد طبیعت گردی محاسبه شده اند. همچنین با تهیه پرسشنامه، معیارهایی برای منطقه گردشگری مورد نظر انتخاب و با استفاده از مدل AHP به هر کدام از معیارها وزن داده و با کمک نرم افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) به معیارهای انتخاب شده وزن داده شد و نرخ سازگاری محاسبه گردید، بهترین معیار برای گردشگری در منطقه انتخاب گردید و در نتیجه راهبردهای مدیریتی اتخاذ گردید. این پژوهش بر اساس مطالعات گسترده میدانی و پیمایشی صورت گرفته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که این منطقه از لحاظ شرایط آب و هوایی، چشم اندازهای طبیعی، وجود قلعه های تاریخی می تواند به عنوان یکی از قطب های گردشگری استان به شمار آید.

تاثیر عوامل خارجی و بیرونی بر مباحث قومی ایران از اوایل قرن بیستم تاکنون از موضوعات مهم حاکمیت و امنیت ملی ایران بوده است. تحولات چند سال اخیر کشور عراق به ویژه تشکیل حکومت ناحیه ای کردستان در شمال آن کشور نیز به دلیل مجاورت با نواحی کردنشین ایران و وجود پیوندهای های متقابل قومی و فرهنگی بین کردهای دو کشور برای ایران حائز اهمیت است. این تحولات بر نواحی کردنشین ایران تاثیرات گوناگونی داشته است. افزایش توجه به فرهنگ و هویت کردی، تبدیل شدن کردستان عراق به عنوان محور و کانون مباحث کردی، ارتقاء سطح مطالبات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی از جمله نمودهای این تاثیرات به شمار می روند. کردهای ایران به دلیل تجانس نژادی و تاریخی و همانندی های فرهنگی و زبانی و میراث مشترک تاریخی با سایر ایرانیان علیرغم توجه به این تحولات و تاثیر پذیری نسبی از آن ها، رفتاری متفاوت با نواحی کردنشین دیگر کشور ها از خود بروز می دهند. نقش تحولات مذکور در افزایش سطح مطالبات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، به شکل گیری روند «واگرایی» در میان کردهای ایران منجر نشده ودر چاچوب الگوی رفتاری «همزیستی مسالمت آمیز» با دیگر ایرانیان البته با جدیت بیشتر در پیگیری و مطالبه حقوق قانونی خود به ویژه ارتقاء سطح توسعه اجتماعی و اقتصادی و افزایش مشارکت در قدرت سیاسی و اهتمام بیشتر به فرهنگ و هویت کردی و ... قابل ارزیابی است. با توجه به انطباق بسیاری از مطالبات مطرح شده با قانون اساسی ایران، تاثیرات تحولات مزبور را می توان با درک صحیح این تحولات و اتخاذ تدابیر مناسب یعنی تحقق مطالبات قانونی و مشروع مدیریت نمود.