جغرافیا و برنامه ریزی محیطی
سال:1397 | دوره:29 | شماره:3 (پیاپی 71) |تعداد مقالات:8

گیاه آیینة آب وهواست؛ بنابراین نیاز به کسب اطلاعات دربارة وضعیت پوشش گیاهی از قبیل میزان و پراکنش آن اهمیت زیادی دارد. از آنجا که گردآوری اطلاعات دربارة تغییرات پیوستة پوشش گیاهی با روش های معمولی بسیار مشکل و پرهزینه است، دورسنجی روش بسیار سودمندی است که دید وسیعی از یک منطقه ارائه می دهد. هدف از پژوهش کنونی، بررسی میانگین بلندمدت پوشش گیاهی ایران به کمک نمایة تفاضل بهنجارشدة پوشش گیاهی (NDVI) است. در این پژوهش نخست داده های 16روزة نمایة NDVI مودیس آکوا در محدودة ایران در بازة زمانی 13/4/1381 تا 23/12/1393 از تارنمای مودیس استخراج و سپس برمبنای نزدیک به 10 میلیارد یاخته، میانگین بلندمدت نمایة 16روزة NDVI ایران در طول سال محاسبه شد. با توجه به اینکه مقادیر NDVI بیش از 2/0 نشان دهندة پوشش گیاهی است، میانگین بلندمدت پوشش گیاهی ایران برای هر 16 روز در طول سال محاسبه شد. یافته ها نشان داد پوشش گیاهی ایران در بازة 5 تا 19 دی ماه کمینه است و حدود 8درصد گسترة ایران را می پوشاند؛ در حالی که در بازة 26 فروردین تا 11 اردیبهشت بیشینه است و 30درصد ایران را دربرمی گیرد.

ویژگی های هیدرودینامیکی و هیدروشیمیایی و تغییرات کمّی و کیفی چشمه ها نشان دهندة میزان توسعه و تکامل کارست یک منطقه است. هدف این پژوهش، شناخت رفتار هیدرودینامیکی آبخوان های کارستی و بررسی میزان توسعة کارست بلوک های الشتر و نورآباد با بهره گیری از تجزیه وتحلیل ویژگی های فیزیکوشیمیایی و منحنی فرود هیدروگراف چشمه هاست. برای این منظور در هر بلوک پنج چشمه انتخاب و پس از بررسی ویژگی های ژئومورفولوژی، اقلیمی، هیدرودینامیکی، هیدروشیمیایی، فیزیوگرافی و چند مرحله پیمایش میدانی، میزان توسعة کارست در آبخوان هر چشمه براساس روش مالیک و وجکتوا مشخص شد. با توجه به ارزیابی هیدرودینامیکی، درجة توسعه یافتگی کارست در آبخوان چشمه های امیر، چناره و هنام (بلوک الشتر) و چشمه های عبدالحسینی و نیاز (بلوک نورآباد) بین 5/2 تا 3 است و سیستم غالب جریان افشان و زیررژیم های خطی دارند. درجة توسعة کارست در آبخوان چشمة زز و آهنگران (بلوک الشتر) به ترتیب 4 و 3/4 و سیستم جریان در آنها از نوع مجرایی-افشان است. آبخوان چشمه های گلم بحری، لاغری و تیمور (بلوک نورآباد) با درجة توسعة کارست 5/5 و سیستم جریان در آنها مجرایی است. براساس تحلیل های هیدروشیمیایی در بلوک الشتر افزایش یون منیزیم، زیادبودن آنیون ها و کاتیون ها، هدایت الکتریکی بسیار، سختی زیاد آب و کم بودن Ca/Mg در مقایسه با بلوک نورآباد، نشان دهندة آبخوان های کارستی دولومیتی، غلبة درز و شکاف های کوچک، ارتباط زیاد بین سنگ و آب ذخیره شده و جوانی کارست در بلوک الشتر است. نتایج تحلیل های هیدرودینامیکی و هیدروشیمیایی نشان می دهد سیستم کارست در نورآباد نسبت به الشتر از توسعه و تکامل بیشتری برخوردار است.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی روابط کمّی بین حجم مخروط افکنه و ارتباط آن با تکتونیک فعال در دامنة جنوبی ارتفاعات جغتای است. برای دستیابی به این هدف، ابتدا محدودة مخروط افکنه ها، زاویة جاروب (S) و شعاع مخروط افکنه ها (R) با بهره گیری از نقشه های رقومی شده در محیط نرم افزار Arc/Gis و مدل رقومی ارتفاع (DEM) مشخص شد؛ سپس اختلاف ارتفاع رأس و قاعدة مخروط افکنه ها (h) به دست آمد و براساس پارامترهای بالا حجم مخروط افکنه ها محاسبه شد. به منظور بررسی تأثیر سایر متغیرها مانند تکتونیک و لیتولوژی، بعضی شاخص های ژئومورفیک مانند شاخص انتگرال فرازنما (Hi)، شاخص سینوسیتة جبهة کوهستان (Smf)، شاخص قرینگی حوضه (Af)، تقارن توپوگرافی عرضی (T)، شاخص (SL)، (BS) و شاخص نسبت پهنای کف دره به عمق دره (Vf) به کار رفت. نتایج به دست آمده از میانگین همة شاخص ها نشان می دهد 61. 55درصد منطقه در وضعیت فعال تا نیمه فعال تکتونیکی قرار دارد که نقش عوامل تکتونیکی را در تأمین رسوب و افزایش حجم مخروط افکنه های منطقه آشکار می سازد؛ علاوه بر این نقش مشترک و توأم عوامل سنگ شناسی و نیروهای تکتونیکی با توجه به ماهیت بعضی گسل های رورانده در منطقه باعث روراندگی رسوبات نرم و سست شامل فلیش و مارن های نئوژن روی سازند سخت کنگلومرا شده و بار رسوبی بیشتری در اختیار جریان های سطحی و اتفاقی منطقه قرار گرفته و به توسعة مخروط افکنه های منطقه کمک کرده است؛ همچنین بالاآمدگی رسوبات مخروط افکنه و تغییر سطح اساس محلی درنتیجة فعالیت گسل ها، حفر عمقی بستر رودخانه ها را در پی داشته است؛ این مسئله ضمن اینکه باعث توسعة حجم مخروط افکنه ها درنتیجة حفر بستر و افزایش بار جامد می شود، منجر به پیدایش مخروط های چندبخشی و قطعه قطعه نیز شده است. به منظور همگن سازی، حوضه ها از نظر مساحت به سه گروه تقسیم بندی و این روابط در هر گروه تحلیل شد. نتایج نشان می دهد بین مساحت حوضة آبریز تغذیه کننده و حجم مخروط افکنه رابطة مستقیم و معناداری وجود دارد؛ در حالی که بین شیب حوضه و حجم مخروط چنین رابطه ای وجود ندارد.

هدف کلی از پژوهش حاضر، ارزیابی پتانسیل انرژی باد در استان چهارمحال و بختیاری و شناسایی منطقة روستایی مستعد برمبنای آن است. به منظور دسترسی به این هدف نخست سنجش پتانسیل کل گسترة جغرافیایی استان (تعداد 7 ایستگاه موجود در استان در دورة 8ساله از سال 1387 تا 1394) بررسی و سپس منطقة روستایی مستعد انرژی شناسایی شد. به لحاظ روش شناسی در بخش پتانسیل سنجی از توزیع ویبول و در بخش درون یابی از روش کریجینگ استفاده و پارامترها با استفاده از روش گشتاورها و کد نوشته شده در محیط نرم افزار Maple تخمین زده شد. در این مطالعه نخست پارامترهای توزیع ویبول در ارتفاعات مختلف و سپس مقادیر ماهیانه و سالیانة چگالی توان باد و چگالی انرژی باد با بهره گیری از داده های 3 ساعت یک بار بادی در همة ایستگاه های سینوپتیک استان محاسبه و در ادامه پتانسیل بادی همة ایستگاه های سینوپتیک به تفکیک ماه و سال ارزیابی شد. نتایج پژوهش نشان می دهد فقط منطقة سامان برای دستیابی به انرژی از منابع بادی مناسب است و بقیة ایستگاه ها و مناطق (شهری و روستایی) سطح پذیرفته ای در این زمینه ندارند. نقشه های درون یابی پتانسیل بادی در گسترة استان با پراکندگی نقاط روستایی و بدون پراکندگی این نقاط به تفکیک از دیگر نتایج پژوهش است.

دریاچه ها به صورت سیستمی عمل می کنند. اقلیم، موقعیت ریاضی، ویژگی های فیزیوگرافی (مساحت حوضه، محیط، طول، شکل، شیب، جهت شیب و زمان تمرکز)، ناهمواری ها و ثقل (ثقل هندسی حوضه، ثقل هندسی دریاچه، ثقل هیدرولوژی و ثقل ژئومورفولوژیکی)، ازجمله عوامل مؤثر در بقا یا نابودی دریاچه ها هستند. با توجه به قله ها، خطوط توپوگرافی و آبراهه ها، مرز 14 حوضة داخلی ایران (ارومیه، گاوخونی، مهارلو، میقان، قم، درانجیر، جازموریان، ابرکوه، بافق، اردستان، یزد، قطروئیه، سیرجان و لوت) در نقشه های توپوگرافی 50000/1 با بهره گیری از نرم افزار Arc GIS تعیین حدود شد. ارتفاع خط تعادل آب و خشکی دریاچه های ارومیه، گاوخونی، میقان، قم و مهارلو از منابع اسنادی و بقیة حوضه ها از شواهد بازتاب دهندة دریاچه ها در نقشه های توپوگرافی استخراج شد. در ادامه از پایگاه داده های اسفزاری با بازة زمانی 50سال برای بررسی دما و بارش حوضه ها استفاده و حجم آب دریاچه ها با توجه به خط تعادل آب و خشکی و حجم بارش سالانه براساس متوسط درازمدت بارش و مساحت حوضه در سیستم اطلاعات جغرافیایی محاسبه شد. سپس از تقسیم حجم آب دریاچه بر حجم بارش، ضریب آبگیری دریاچه ها برآورد و سپس مرکز ثقل ژئومورفولوژیکی حوضه ها، ثقل هندسی دریاچه و حوضه و مرکز ثقل هیدرولوژیکی براساس داده های دبی رودخانه ها مشخص شد. بررسی ضریب آبگیری چاله ها بیان کنندة این مطلب است که حوضه های لوت، درانجیر، گاوخونی، ابرکوه و قم کمترین ضریب آبگیری را به خود اختصاص داده اند. ضریب مشابه حوضة گاوخونی و قم با لوت، بیان کنندة اثرپذیری ضریب آبگیری از فاصلة مرکز توپوگرافیکی از مرکز هندسی حوضه است. ضریب آبگیری زیاد حوضه های قطروئیه، اردستان و سیرجان مدیون انطباق پست ترین قسمت توپوگرافی با مرکز هندسی حوضه و هم ردیف شدن حوضة بافق ازنظر ضریب آبگیری با حوضه های میقان و مهارلو ناشی از قرارگیری دریاچه در مرکز توپوگرافیکی حوضه است.

ادراک، مجموعه ای از پردازش های محرک های خارجی است که با طرح واره ها هدایت می شوند. محرک های خارجی گستره ای وسیع را شامل می شوند که یکی از مهم ترین عناصر آن، اقلیم است. هدف این پژوهش، پرسش از چگونگی پیوند خرداقلیم و مکان در ذهن انسان ها و بررسی چگونگی تأثیر اقلیم بر ادراک فضای شهری است. بستر مطالعة این پژوهش، پارک ائل گلی تبریز بوده است. علت انتخاب این پارک به منزلة نمونة موردی پژوهش حاضر در وهلة اول استفادة قشرهای مختلف جامعه از این پارک و در وهلة دوم وجود پیکربندی های مختلف فضایی برای افراد با عوامل آسایش حرارتی متفاوت است. در پژوهش حاضر سعی شده است جامعة آماری پژوهش شامل هر دو گروه افرادی باشد که هم پیوسته از پارک ائل گلی تبریز استفاده کرده اند و حضور پویا داشته اند و هم به ندرت در آن پارک حضور یافته اند. پژوهش سعی در اثبات فرضیه های خود دارد؛ مبنی بر اینکه خرداقلیم، بخش مهمی از جزئیات ادراکی یک مکان و همچنین عاملی مهم در شکل گیری طرح واره های ذهنی ما نسبت به یک فضا و درنتیجه نحوة شناخت ما از آن فضاست. پژوهش به شیوة کیفی و با روش نقشه های شناختی و مصاحبه با نمونه گیری داوطلبانه انجام شده است که یکی از مناسب ترین ابزارها در مطالعات، پیوند اقلیم و مکان است. نتایج حاصل از این روش نشان می دهد برای موفقیت و مقبول بودن یک فضای شهری برای تمامی قشرهای استفاده کننده و حضور بیشتر افراد در آن مکان، باید شرایط خرداقلیم آن فضا نیز در نظر گرفته شود؛ زیرا اقلیم، عامل تعیین کننده ای در شکل گیری طرح واره های ذهنی مطلوب از یک فضا در افراد به شمار می آید و به منزلة یک عامل اکولوژی، تأثیر مهمی بر ادراک افراد دربارة یک مکان آشنا دارد.

یکی از اهداف ژئومورفولوژیست ها در کار با الگوها برای تحلیل لندفرم، رسیدن به روابط بهتر برای درک واقعیت های فیزیکی محیط است. در پژوهش حاضر به ارزیابی کارایی شاخص های ژئومورفومتریک در افزایش دقت نقشه های پهنه بندی حساسیت زمین لغزش پرداخته شد؛ به این ترتیب که ابتدا با استفاده از 9 شاخص اولیه ی مؤثر در رخداد زمین لغزش شامل شیب، جهت شیب، ارتفاع، کاربری اراضی، سنگ شناسی، فاصله از جاده، فاصله از گسل، فاصله از آبراهه و شاخص پوشش گیاهی (NDVI) نقشه ی پهنه بندی تهیه شد. در گام بعد، شاخص های ژئومورفومتریک مؤثر در رخداد لغزش شامل شاخص موقعیت توپوگرافیک (TPI)، انحنای سطح، انحنای مقطع، طول شیب (LS)، شاخص خیسی توپوگرافی (TWI)، شاخص توان آبراهه (SPI) و شاخص نسبت مساحت سطح (SAR) به الگو اضافه و نقشه ی پهنه بندی تهیه شد. در گام آخر، درستی نقشه های پهنه بندی حاصل از دو رویکرد با استفاده از منحنی ROC ارزیابی شد. برای تهیه ی نقشه های پهنه بندی از الگوی ترکیبی جدیدی استفاده شد؛ به این شکل که برای تعیین وزن معیارها از روش رگرسیون چندمتغیره و برای تعیین وزن کلاس ها از روش نسبت فراوانی استفاده شد؛ درنهایت رابطه ی رگرسیونی چندمتغیره ی خطی از نوع تحلیل ممیزی مبنای تهیه و مقایسه ی نقشه ی پهنه بندی حساسیت لغزش برای دو رویکرد با استفاده و بدون استفاده از شاخص های ژئومورفومتریک قرار گرفت. نتایج پژوهش حاضر نشان دادند شاخص های ژئومورفومتریک تأثیر بسزایی در افزایش دقت تشخیص مناطق حساس به زمین لغزش داشته اند و باعث افزایش درستی نقشه ی پهنه بندی از 731/0 به 938/0 شده اند و قدرت تفکیک بین طبقه های لغزش را افزایش داده اند. طبق نتایج، شاخص موقعیت توپوگرافی، انحنای سطح و نسبت مساحت سطح بیشترین تأثیر را در افزایش درستی نقشه ی پهنه بندی داشته اند. بر اساس نتایج پهنه بندی و شاخص های ژئومورفومتریک، 68/8 درصد (6737 هکتار) مساحت منطقه در رده ی خطر بسیارزیاد و 33/15 درصد (11906 هکتار) در رده ی زیاد قرار گرفته است. باتوجه به توانایی زیاد شاخص های ژئومورفومتریک برای تشخیص مناطق حساس لغزش، استفاده از این شاخص ها در پهنه بندی خطر زمین لغزش توصیه می شود.