شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:2 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:12

تجربه های برجسته و موفق گذشتگان در عرصه شعر، گنج به میراث رسیده شاعران امروز است. از میان آن ها، تجربه آفرینش تصاویر شعری، بدون به کارگیری صورخیال، می تواند همچون گذشته، به شعر امروز نیز غنای اندیشه، غنای زبان و قدرت تاثیرگذاری ببخشد. در جست و جوی ویژگی های شعر تصویری، برجسته ترین نمونه آن یعنی غزل های سعدی بررسی شد. یافته ها نشان می دهند تصویرآفرینی بدون صورخیال یا بازنمایی تصویری زیبای واقعیت در شعر، خود از شیوه های آفرینش تصویر و خیال انگیزی است. این شیوه تصویرگری بر ماهیت زبان، خیال، اندیشه و عاطفه شعری، تاثیری بسزا دارد. در حوزه اندیشه شعری، محورهای عشق، زیبایی، بیان عواطف و اندیشیدن به انسان، مرکز معنایی شعر را تشکیل می دهد. در حوزه خیال، عناصر روایی چون پیرنگ، صحنه پردازی، شخصیت پردازی، حادثه پردازی، گفت و گو و لحن، نمایش تصویری زیبا، عینی، پویا و تاثیرگذار از واقعیت، را به عهده دارند. در حوزه زبان نیز کاربرد گروه های وصفی، قید حالت، بسامد فعل، جملات ساده و کوتاه، در تصویرگری، نقشی برجسته به عهده دارند.  

هدف نوشتار حاضر، نشان دادن مبنای اصلی روایت بر اساس عنصر حرکت است، حرکتی به سوی خاستگاه واقعی و منشا اساطیری قهرمان - خاستگاهی عجین شده با نور - که با گذر از موانع و ستیز با آنان - به تعبیر یونگ نبرد با سایه - امکان پذیر می شود. چگونگی گذر از این موانع با یاری پیر که واسطه آشتی بین دو جنبه به ظاهر متضاد و ناهمگون قهرمانان و راهنمایی قهرمانان در بند و هبوط یافته به خاستگاه مینویشان می گردد، میسر می شود. جذابیت عبور از موانع، شامل سرسپاری، تجربه استعلای حیات و مساله بازگشت جاودانه است. بدین منظور مبنای روایت را با یاری از ساختار هفتگانه ای که در حوزه ریخت شناسی وجود دارد - البته با اندکی تفاوت - نشان داده ایم، سپس به چگونگی پیوند این عناصر با انگاره ها و باورهای اساطیری و مبحث توتم پرداخته ایم.

این مقاله به بررسی رمزشناختی داستان شیخ صنعان از کتاب منطق الطیر عطار نیشابوری اختصاص دارد. در این بررسی با درنظر گرفتن جایگاه این داستان در منظومه عطار، نمادهای آن با توجه به روایت متون مقدس از خلقت آدم و حوا و هبوط آن دو از بهشت به زمین، بازتعریف شده است. به نظر می رسد که هدف غایی عطار از بیان این روایت رمزی، ارائه تفسیری عاشقانه از سرگذشت انسان باشد. بر این اساس می توان شیخ صنعان را سرنمون ازلی آدم، دختر ترسا را سرنمون ازلی حوا، مکه را سرنمون ازلی بهشت، روم را سرنمون ازلی دنیا و سفر شیخ صنعان را از مکه به روم و بازگشت از روم به مکه، سرنمون ازلی هبوط آدم و حوا به زمین و بازگشت آن دو به آسمان دانست.

با ظهور دیدگاه های جدید انتقادی و ورود آنها به حوزه مطالعات پژوهشگران ایران - به ویژه در دو، سه دهه گذشته - آثار ادبی به شیوه ای متفاوت دیده شده است. یکی از نظریه هایی که سازگاری فراوانی با متن های ادبی دارد، نگاه به ساختار نشانه هاست. یکی از روش های کشف سبک ویژه یک نویسنده یا شاعر، بررسی نشانه هایی است که در متن اثرش به کار می گیرد. در این پژوهش به منظور نشان دادن چگونگی کارکرد نشانه ها که در نهایت بیانگر بخش مهمی از سبک یک اثر روایی است، یک نوع روایی پرکاربرد در ادبیات فارسی یعنی حکایت های عرفانی، بررسی شده است. عطار یکی از شاعران عارفی است که به سبب آگاهی از اصول داستان پردازی، نقطهی عطفی در داستان پردازی عرفانی است. بدین ترتیب، پس از بررسی انواع نشانه ها - از دیدگاه بارت - در پنج حکایت از حکایت های انبیا در مصیبت نامه عطار که دارای ساختار مشابه بودند، نتایج قابل توجهی در شناخت سبک پرداخت نشانه ها به دست آمد، از جمله: بهره گیری از صفت هایی که کارکرد براعت استهلالی دارند، استفاده از صفت هایی که فضای تقابل را ایجاد می کنند، استفاده از گفت و گوهای داستانی که کارکرد فضاسازانه می یابند، استفاده هدفمند از صفت هایی که در خدمت القای پیام محوری داستان هستند و...

جریان ادبی که نیمایوشیج بنیان نهاد در جایگاه یک سبک مشخص و مستقل، مقلدان فراوانی را به خود جذب کرد. اخوان ثالث یکی از شاعرانی است که هم در سبک و بیان و هم در انتقال اندیشه های ضمنی سیاسی و اجتماعی، تابع نیماست. «زمستان» یکی از موفق ترین شعرهایی است که از نظر شکل و انتظارات فرمالیستی، تقلیدی است محکم و گویا از نظریه ادبی نیمایوشیج. سر و شکل این شعر که از معنای دردآور و جهان شمولش جدا نیفتاده، در کنار مضمون تکان دهنده اش، باعث شده تا همواره مخاطبان از چالش های ساختاریش در سطحی متعالی تر، محظوظ شوند. سوال این است که راز توفیق و اشتهار شعر «زمستان» در چیست؟ در این شعر چه رازی نهفته است که در دیگر اشعار اخوان وجود ندارد، تا جایی که خوانندگان عام و خاص، اخوان را با نام «زمستان» می شناسند؟ به نظر می رسد راز موفقیت شعر «زمستان» در مضمون و پیام تکراری آن نیست، بلکه در شکل و ترفندهای تعبیه شده در ساختمان این شعر است، مولفه هایی چون «برهم نمایی عینیت و ذهنیت»، «وحدت اندیشه و احساس»، «دیالکتیک پذیرش و انکار»، «غنای موسیقی»، «همسان سازی های هنری»، «پایان پذیری خلاق» و .... از مهم ترین عواملی هستند که باعث تصعید این شعر در سطحی بالاتر از دیگر اشعار اخوان شده اند. این مقاله به دنبال کشف و ضبط اشارت های کم تر آشنا در نظام صوری شعر «زمستان» برای نشان دادن راز توفیق آن است.

شناخت دیوها یکی از بنیادهای دین پژوهی و اسطوره شناسی ایرانی است. در این جستار، به بررسی جایگاه دیوان در منظومه های پهلوانی پس از شاهنامه فردوسی پرداخته شده است. در پاره ای از این منظومه ها مانند بانوگشسب نامه و کک کهزاد، دیوها حضوری کم رنگ دارند و تنها به عنوان صفاتی برای انسان های پلید به کار می روند. در برخی دیگر از این منظومه ها مانند سام نامه، شهریارنامه و فرامرزنامه، دیوان حضوری پررنگ تر دارند، به گونه ای که یکی از مراحل هفت خانی که پهلوان از آن می گذرد، مبارزه با دیو است و پهلوان برای نجات دختر / دختران از چنگال دیو، ناگزیر می شود با دیو بجنگد. در برخی دیگر از این منظومه ها مانند کوش نامه و گرشاسب نامه، افزون بر حضور دیوان به عنوان موجوداتی اهریمنی و دشمن قهرمان داستان و نیز صفاتی که نشان گر کنش های پلید انسانی است، به دیوهایی مانند آز، خشم، نیاز، رشک و ... که ریشه در اساطیر ایران باستان و متون پهلوی دارند، نیز بر می خوریم.

ساختارگرایی ادبی از روش های تحلیل متون ادبی ست که ریشه در مطالعات زبان شناسی دارد. اساس مکتب ساختارگرایی را بر پایه تقابل های دوگانه و جهت گیری عام ساختارگرایانه را مبتنی بر تحلیل تقابل های دوگانه و رابطه بین آن ها می دانند. در این مقاله، رمان روی ماه خداوند را ببوس اثر مصطفی مستور، بر مبنای تقابل های دوگانه تحلیل شده است. نویسندگان در سطح روساخت رمان به بررسی تقابل شخصیت ها، توصیف ها و حکایت ها پرداخته و در سطح ژرف ساخت آن نیز به بیان تقابل ها در مضمون و محتوای اثر توجه کرده اند.

استفان تولمین (2003، 1958) برای تحلیل ساختارهای استدلالی در کلام، ارکان اصلی سه گانه ادعا، پشتیبان و زمینه را مطرح کرد که با سه رکن غیراصلی تعدیل ساز، پیش بینی و پشتوانه، بر روی هم، اساس استدلال در کلام را قانون مند ساخت. در نوشتار حاضر، تلاش شده است با بهره مندی از ارکان یاد شده، سه متن استدلالی از سه نویسنده دوره قاجار: سیدجمال الدین اسدآبادی، میرزا عبدالرحیم طالبوف و میرزا ملکم خان تحلیل شود و تشابهات و تفاوت های ساختار استدلالی آن ها بررسی گردد. این سه نویسنده از نظر جنبه های مختلف فکری و ساختار عقیدتی، نماینده سه جریان اصلی تفکر در صدر مشروطیت هستند و نوشته ها و عقاید آن ها در نهضت روشن گری دوران قاجار، تاثیرگذار بوده است. مهم ترین دستاورد مطالعه حاضر آن است که تمایل ملکم خان و طالبوف به تعامل و اقناع خواننده بیش از اسدآبادی است که نشانگر ان است که اسدآبادی تمایل بیش تری دارد که خواننده ادعاهای او را به عنوان واقعیت مطلق بپذیرد.

قیصر امین پور، شاعر متعهد و تاثیرگذار پس از انقلاب، اشکال و ابعادی از دردمندی، حسرت و آرزومندی را در شعر خود به نمایش گذارده است. او آرمان ها و گم شده هایی چون ارزش های اخلاقی و انسانی، پاکی، سادگی و مهربانی را جست و جو می کند که پی گیری مداوم چنین گم شده هایی، شعر وی را با وجوهی از نوستالژی درآمیخته است. روستا و دوران کودکی از منظر نگاه قیصر به چشم اندازی آرمانی و دل خواه شباهت می یابند که می توان آن را تجسمی از آرزوها و جلوه ای از نوستالژی او تلقی نمود. این مقاله در رویکرد نوستالژیک قیصر به روستا و کودکی، تاملی نموده و درصدد برآمده تجلیات و ابعاد آن را تبیین سازد.

صادق هدایت نویسنده نام دار ایرانی، از جمله نگارگرانی بود که قلم را همواره در مرکب تاریخ می گردانید و با شوری باستان گرایانه به گذشته ایران می نگریست، به همین دلیل، شاید بتوان بسیاری از آثارش را از این دیدگاه مورد نقد و بررسی قرار داد. بوف کور از جمله نوشتارهایی ست که از این حیث، تن به بازخوانی می دهد. این اثر حاوی اشاراتی ست که می تواند بیان گر یک فرهنگ باستانی باشد. فرهنگی موسوم به فرهنگ «سفال خاکستری» که متعلق به آریاییان مهاجر به فلات ایران بوده و با مناطق ری، ترکمنستان و هند، ارتباط داشته است. اشارات مداوم هدایت در این داستان به عواملی چون: رنگ خاکستری، علایم و نمادهای مهاجرت اقوام آریایی و محل وقایع که شهر باستانی ری است، در تقارن با گرایش های فرهنگ پژوهی او، این ظن را ایجاد می کند که شاید ارتباطی بین این فرهنگ و بوف کور وجود داشته باشد که مقاله پیش رو در صدد کشف این ارتباط است.