شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:3 (پیاپی 13) |تعداد مقالات:9

در این نوشتار؛ تلاش شده است تا نشانه های سوررئالیسم و اصول آن در نوشته ارزش مند عطار در تذکره الاولیا، نشان داده شود. البته پژوهش هایی از این دست که مربوط به دو حوزه فرهنگی و دو عصر مختلف است، گاه ناهم خوانی هایی دارد که بر اهل فن، پوشیده نیست. به رغم آگاهی از این نکته که جغرافیای ظهور سوررئالیسم غرب امروز بوده است و خواست ها و خاستگاه های متفاوتی با قلمرو معرفتی عطار دارد، نشانه هایی را میتوان در آثار عطار یافت که با اصول سورریالیستها تا حدی قابل تفسیر است؛ مانند هزل، امر شگفت و جادو، خواب و رویا، نگارش خودبه خودی، جنون و دیوانگی و تصادف عینی. برآنیم تا به اجمال و به روش تحلیل و توصیف متن تذکره الاولیا، این ویژگی ها را در آن بیابیم.

عناصر و اصطلاحات به کار رفته در حکایت های هفت پیکر، جنبه سمبلیک و نمادین دارد و از دیدگاه های گوناگون، قابل تجزیه و تحلیل است. در این مقاله، این حکایت ها از دیدگاه عرفانی و سیر و سلوک عارفانه، تحلیل شده است. در قصه شهر سیاه پوشان، تاکید بر صبر سالک است؛ در حکایت معشوق سرکش، استقامت در مقابل عتاب معشوق مورد نظر است. بشر پرهیزگار، بر زهد و ورع، اصرار دارد و عاشق خردمند گنبد سه شنبه، لزوم رمزگشایی را یادآور می شود؛ ماهان کوشیار، ضرورت حضور پیر و توکل بر خدا را رمز موفقیت می داند، در حکایت ششم نیز بازگشت عواقب اعمال انسان به خیر و شر است و در نهایت، پاک دامنی قهرمان قصه هفتم در مقابل دیو نفس، مشکل ترین عقبه این سلوک روحانی است.

دقت در شعر هر شاعری، ما را با اندیشه ها و روحیات او آشنا می سازد و بررسی زبان، موسیقی و صور خیال و دیگر عوامل سازنده شعر، راهی است برای نزدیک شدن به حالات درونی شاعر. به عبارت دیگر، حالات درونی شاعر بر روساخت کلام وی موثر است و این تاثیر را از بررسی عوامل سازنده شعر، می توان دریافت. ما برآنیم که مفهوم «حرکت» را در شعر محمدرضا شفیعی کدکنی بررسیم. شفیعی یکی از شاعران معاصر است که حرکت و پویایی در شعر و اندیشه او به گونه ای برجسته، نمود یافته است. به خصوص، این امر در دوره سرودن دو دفتر شعر از زبان برگ و در کوچه باغ های نشابور، تحت تاثیر اندیشه های مبارزه جویانه اش در آن ایام، بسیار محسوس و قابل اعتناست. در این جستار، از منظر زبان، موسیقی و صور خیال، به مفهوم «حرکت» در دو دفتر شعر یاد شده او نگریسته شده است؛ نتیجه بررسی ها نشان می دهد که تمامی این عناصر، تحت تاثیر مفهوم حرکت قرار دارند؛ زبان شعر شفیعی، سرشار از واژگان، افعال و صفات حرکتی است و شاعر با استفاده از نمادهای طبیعت، به این حرکت و تکاپو، وسعت بخشیده؛ از سوی دیگر، موسیقی شعر او نیز بسیار غنی است؛ به نوعی که هر چهارگونه موسیقی (درونی، بیرونی، معنوی و کناری) در آن یافت می شود. در حیطه صور خیال هم، شاعر با کمک گرفتن از صنایع ادبی (تشخیص، تشبیهات گسترده و ...) بر پویایی و تحرک کلامش افزوده است. شعر شفیعی، شعر امید و حرکت و سرشار از رهایی و پویایی است و این حرکت و تکاپو، بازتاب روح ناآرام شاعر است که در مجموعه شعرهای از زبان برگ و در کوچه باغ های نشابور به شکلی اثرگذار دیده می شود.

مواهب الهی نوشته معین الدین علی یزدی، کتابی تاریخی است که در قرن هشتم، درباره خاندان مظفری نگاشته شده است. این کتاب از معدود کتاب هایی است که درباره آل مظفر، هم زمان با حکومت این خاندان، به رشته تحریر درآمده و حاوی اطلاعات ذی قیمت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و ... در خصوص عصر مولف است. این اثر، علاوه بر داشتن ویژگی های سبکی و نگارشی که آن را در حیطه متون ادبی قرار می دهد، بسیار مورد توجه دانشجویان تاریخ و محققانی است که در دوره سلطنت آل مظفر مطالعه می کنند. با وجود این که سعید نفیسی، بخش نخست مواهب الهی را در سال 1326 ه.ش تصحیح نموده است، هنوز این کتاب غلط ها و جاافتادگی های فراوانی دارد که درک مطلب را با مشکل مواجه می سازد. در مقاله حاضر، نگارندگان با دستیابی به نسخه هایی متقدم تر، توانسته اند نقص ها، افتادگی ها و غلط های فراوان تصحیح نفیسی را مورد بازبینی قرار دهند و بدین ترتیب، ابهام های این اثر ادبی – تاریخی را تا حدود زیادی رفع نمایند.

جنیدنامه، پیش درآمد داستان بلند ابومسلم نامه، داستانی نیمه حماسی- نیمه غنایی از نوع عامیانه است که ماجرای تلاش های موازی سیدجنید، جد خیالی ابومسلم خراسانی، در راه رسیدن به معشوق (رشیده پری) و مسلمان کردن ساکنان سرزمین های فراواقعی قصه را بیان می کند. در این قصه، قهرمان از یک سو به پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) و از سوی دیگر، به پریان وابستگی نسبی پیدا می کند. هم چنین وی ضمن یافتن ابزار جادویی پهلوانان و پادشاهان حماسی و اسطوره ای ایرانی، وجهه ای ملی می یابد تا به این ترتیب، رویای فره ایزدی، پهلوانی و شاهی برای ابومسلم خراسانی، به عنوان انسانی قهرمان گونه و نه سرداری طغیان گر، محقق شود. در مقاله حاضر، پس از ارائه ساختار متن، انواع قهرمانان ثابت قصه که در دو گروه زمینی و فرازمینی دسته بندی شده اند، از نظر کارکرد و نقش مورد بررسی قرار گرفته است. حاصل کار نشان می دهد که در بازآفرینی سرگذشت شخصیت های تاریخی بر اساس ژانر قصه های کهن، پردازندگان با استفاده از جنبه های اساطیری، حماسی و عامیانه ایرانی و غیرایرانی، به خلق قهرمانی پرداخته اند که قدرت فرازمینیش، وی را از محدودیت انسان زمینی رهانده است تا به این ترتیب، سنت قهرمان پروری خود را در برابر تصورات بیگانگان، برتری دهند.

رمان درازنای شب، از جمله رمان های واقع گرای دهه چهل محسوب می شود که جمال میرصادقی آن را به نگارش درآورده است. این رمان به بازتاب یکی از چالش های مهم جامعه یعنی «انقطاع و شکاف نسلی» اختصاص یافته است. این مضمون اگرچه یکی از کهنه مضمون های ادبیات فارسی به شمار می رود، از آنجا که همواره در تمام اعصار و در میان اکثر ملل، جریان دارد توجه بسیاری را به خود معطوف کرده است. انعکاس این موضوع مهم اجتماعی در رمان، می تواند در آگاهی بخشیدن به بسیاری از خانواده های ایرانی که هنوز با این چالش مواجه نشده اند، کمک شایانی کند. نویسنده در درازنای شب، این معضل اجتماعی را در یکی از خانواده های سنتی رمانش که نماینده بسیاری از خانواده های ایرانی است، به نمایش گذاشته و عواملی را که به تدریج در محیط خانواده، سبب ظهور و بروز این شکاف می شود، با دقت و مهارت خود به تصویر کشیده است. او در این رمان، نسل جدید و جوان را در برابر نسل بالغ و سنتی قرار داده و انقطاع نسلی را که همان عدم اشتراک میان تفکرات پدران و مادران با فرزندان است، ترسیم کرده و نشان داده است که چگونه «انقطاع نسلی» می تواند نسل جدید را در برابر نسل قبلی (نسل بالغ) به شورش وادارد و انقطاع کامل و شکاف نسلی را سبب گردد.

پدیده استعمار از پدیده هایی است که مشرق زمین همواره با آن مواجه بوده است. انسان های آگاه و توانا به ویژه هنرمندان، با سلاح شعر به مبارزه با آنان پرداختند. چون شگردهای استعمار، گوناگون و مختلف است شگردهای مبارزه با آن پدیده نیز لازم است گوناگون و مناسب باشد. سیداشرف الدین و رصافی از شاعران حساس و آگاهی بوده اند که پدیده استعمار را از ابتدا برای هم وطنان و ملت های دیگر ترسیم نموده و برای مبارزه با آن مطابق شرایط زمانی و مکانی، شگردهایی داشته اند. این مقاله بر اساس مکتب اروپای شرقی، به بررسی تطبیقی پدیده استعمار در شعر دو شاعر پرداخته و ابتدا بعد از بیان مبانی نظری پژوهش، پدیده استعمار در شعر دو شاعر، بررسی و سپس راه کارهای آنان در مقابله با این پدیده، بیان می شود. پژوهش های صورت گرفته در این مقاله نشان می دهد که هر دو شاعر به شکل های گوناگون به معرفی پدیده استعمار پرداخته اند و برای مبارزه با آن، شگردهای مشابهی داشته و راه کارهایی عرضه کرده اند که مهم ترین آن ها عبارت است از: آگاه کردن مردم و غفلت زدایی؛ برانگیختن مردم و ترسیم موقعیت آنان؛ دعوت به اتحاد و مقابله با استعمار؛ بازگشت به هویت فرهنگ اسلامی؛ تحقیر استعمار با زبان طنز و محکوم کردن و نکوهش استعمارگران.

شیخ شطاح، روزبهان بقلی شیرازی، عارف بزرگ قرن ششم، به قول کارل ارنست، «شخصیتی فراموش شده در پژوهش های صوفیانه است» که طریق وصول به کمال معنوی را در عشق و زیباپرستی می جست. وی با تالیف بیش از چهل اثر، به خصوص کتاب عبهرالعاشقین، توانست برخی از بدیع ترین اندیشه ها، تصورات و مکاشفه های عرفانی را با نثری زیبا و شاعرانه و البته دیریاب، بیان کند و بزرگانی چون ابن عربی، عراقی، سعدی و حافظ ... را تحت تاثیر خود قرار دهد. ما در این مقاله، ضمن معرفی این شخصیت برجسته، به بررسی اجمالی تاویل های قرآنی وی در دو اثر معروفش: عبهرالعاشقین و تفسیر عرایس البیان، بر اساس مکتب عشق و جمال پرستی می پردازیم.