تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1397 | دوره:14 | شماره:27 |تعداد مقالات:7

کاربرد واژه «شهر» برای مدینة النبی، در عصر حاضر اجتناب ناپذیر به نظر می رسد و بر این اساس نظریه های گوناگونی، درباره مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی «شهر مدینه» ارائه شده است. مسجد پیامبر در مرکز شهر، وجود بارو و دروازه در پیرامون آن و هم چنین ترجمه واژه مدینه به «شهر» این تلقی را ایجاد کرده که مدینة النبی «شهر» بوده است. نویسنده در این مقاله در صدد است تا با لایه برداری از رویدادهای متأخر تاریخی، به لایه های متقدم شهرشناختی مدینه دست یابد و بتواند الگوی استقراری یثرب در آن هنگام را استخراج کند. کلیه شواهد به دست آمده در لایه های متقدم، حاکی از آن است که یثرب مجموعه ای از روستاهای خرد و پراکنده در حاشیه وادی های یثرب بوده و تبدّل دهستان یثرب به شهر مدینه به تدریج در طی سده های اول تا سوم هجری صورت گرفته است.

در میان نگرش های گوناگونی که نسبت به حدیث وجود دارد، نگرش انتقادی به معنای نقد متون حدیثی بر اساس معیارهای مشخص در میان شیعه کمتر مورد توجه بوده است. شاید یکی از دلایل آن بی اطلاعی از وجود تاریخی این نگرش در دوران ائمه(ع) باشد؛ اما می توان در میان اصحاب ائمه(ع) نخستین جریان انتقادی را شناسایی کرد که به میراث مکتوب حدیثی با دیده تردید نگریسته اند و به پالایش آن دست یازیده اند. در این پژوهش برآنیم تا با روش تاریخی-روایی چرایی و چگونگی ظهور این جریان انتقادی حدیث شیعی را تحلیل نماییم و نحوه تعامل این جریان را با روایات بررسی کنیم. شناسایی غالیان و نقش آنان در میراث مکتوب شیعه مهم ترین دستاورد این جریان انتقادی به شمار می آید که حاصل آن تألیف کتاب هایی در نقد راویان و متن، گردآوری احادیث معتبر، ترویج فرهنگ عرضه احادیث و مکتوبات بر ائمه(ع) و قرآن و سنت بوده است.

بنا بر علل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، اهتمام به نسب در میان بسیاری از ملل جایگاه و اعتبار ویژه ای داشت. نیاز اعراب به شناخت تبار خود و بسترهای فکری و فرهنگی موجود در سنت های رایج در قلمرو اسلامی زمینه رونق نسب نامه نگاری را، به ویژه از قرن سوم هجری، در میان مسلمانان فراهم کرد و دانشی مستقل موسوم به «علم الانساب» در تمدن اسلامی پدید آورد که در قرون متمادی از پویایی و اهمیت چشم گیری برخوردار بود. نسب شناسی و ارتباط آن با تاریخ می تواند محمل پژوهش های مفیدی در حوزه فعالیت های میان رشته ای باشد. نوشتار حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی این پرسش اصلی را درافکنده است که نسب شناسی چه جایگاه و کارکردی در مطالعات تاریخی دارد. بر این اساس، با تبیین جایگاه تاریخی نسب شناسی، کارکردهای این دانش در تاریخ اسلام بررسی و تحلیل می گردد.

کرامات اولیا یکی از مهم ترین مسائل مورد بحث در مجادلات دینی-کلامی متکلمان و اندیشمندان مسلمان از قرون نخستین اسلامی تا کنون بوده است. کرامت، در مفهوم عام و وسیع کلمه به معنای امکان وقوع خوارق عادات به دست غیر نبی (ولیّ صاحب ولایت) است. از این منظر کرامت و معجزه (خرق عادت به دست نبی) در خارق العاده بودن مشترک اند، اما از نظر فاعل متمایز ند؛ فاعلِ یکی ولی و فاعل دیگری نبی است. اما آن چه درباره مفهوم کرامت، بیش از هرچیز دیگر، محل مناقشه بوده امکان وقوعی و وقوع خوارق عادات به دست شخصی غیر از نبی است. عموم ملل و نحل و مذاهب و فرق اسلامی چنین امکانی را تأیید و حتی گروهی نظیر متصوفه بر آن تأکید ورزیده اند. اما در این میان یک استثنای بزرگ وجود دارد: معتزله. به باور معتزلیان ازآنجا که کرامات تفاوت ماهوی با معجزات ندارند، می توانند نافی دلالت معجزات باشند، که به باور متکلمان دلیل تصدیق نبوت انبیایند. تحقیق پیش رو با تکیه بر تحلیل چند منبع متقدمِ مکتب معتزله به دنبال یافتن چرایی این موضع آنان در دو بخش «امکان وقوعی» و «وقوع کرامات» است. بر بنیاد یافته های پژوهش، ردّ و انکار امکان و وقوع کرامات از سوی معتزله، بیش از هر چیز ریشه در مبانی فکری و معرفتی آنان دارد؛ درواقع اندیشه آنان بر بنیادهایی استوار است که در چارچوب آنها نمی توان به آسانی به امکان وقوع کرامات اولیا باور پیدا کرد.

متون و آثار آموزشی نظامی (آداب الحرب ها)، به مثابه مهم ترین متون تخصصی نبرد تاکنون، در بررسی های تاریخ جنگ و خشونت جمعی در قرون میانی تاریخ اسلام چندان موردتوجه قرار نگرفته اند. این متون افزون بر داده های تخصصی مرتبط با جنگ، دربردارنده اطلاعات ارزشمندی درباره موضوعات و مسائل پیرامونی جنگ است. این منابع برای بررسی های تاریخی در حوزه اخلاق جنگ بسیار کارآمد و راه گشاست؛ آن چنان که می توان با غور در این دسته از میراث مکتوب اسلامی، تصویری از اخلاق جنگ و جنگاوری در تمدن اسلامی نیز به دست داد. در جهان امروز، دست کم از نیم قرن پیش به این سو پاره ای تلاش های نظری برای توجیه و توضیح چگونگی و چرایی جنگ ها به عمل آمده است. تولد نظریه هایی هم چون جنگ عادلانه از نتایج این تلاش هاست. در این مقاله، با تمرکز بر آداب الحرب های شناخته شده اسلامی ضمن معرفی نظریه جنگ عادلانه، انطباق آن با بایدها و نبایدهای اخلاقی جنگ از منظر مؤلفان این متون آموزشی نشان داده شده است. بر اساس این بررسی تاریخی به نظر می رسد جنگ عادلانه پیشینه ای اسلامی نیز داشته است؛ افزون بر این، در این پژوهش به جنبه ها و وجوه دیگری از اخلاق جنگ در این آثار مکتوب قرون میانی تاریخ اسلام (قرن دوم تا قرن نهم هجری قمری) پرداخته شده که در قالب توصیه های اخلاقی به فرماندهان و جنگ جویان آمده است.

تاریخ خیرات و اصح التواریخ، نوشته محمد بن فضل الله موسوی، از تاریخ های عمومی کمترشناخته شده سده نهم هجری اند. مقاله حاضر، ضمن معرفی این دو کتاب، به چگونگی بازنمایی تاریخ صدر اسلام در این دو اثر متعلق به عصر تیموری، با تکیه بر تاریخ خیرات، پرداخته است. اگرچه نوشته های موسوی در بادی نظر از منظر داده های تاریخ نگارانه و ارزش ادبی چندان حائز اهمیت نمی نماید، اما بازتاب دهنده نگاه وی به تاریخ صدر اسلام، به عنوان فردی باورمند به حقانیت مذهبی سیاسی علی و آل علی(ع) و متأثر از آموزه های صوفیانه روزگار خویش است. این نگاه را می توان نمونه ای از رویکردهای دینی در خراسان عهد تیموری شمرد. افزون بر این، حاشیه نویسی ها و تغییراتی که در سده های بعد به نسخه های تاریخ خیرات و اصح التواریخ راه یافته به مثابه خوانش متفاوت خوانندگان از متن و انعکاس دهنده دگرگونی در مرزبندی های هویت شیعی در ایران طی سده های نهم تا سیزدهم هجری است.

این مقاله پژوهشی پیرامون مبلمان ایرانی در دوره اسلامی از برآمدن سلجوقیان تا پایان زندیان و آغاز قاجاریان است. هدف پژوهش شناسایی و معرفی گونه های متفاوت مبلمان ایرانی، با تمرکز بر تخت و صندلی، و بیان دگرگونی های آن در این دوره است. پژوهش حاضر از لحاظ هدف پژوهشی توسعه ای و از لحاظ ماهیت کیفی و اکتشافی و شیوه گرد آوری داده ها کتابخانه ای و میدانی است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که اگرچه آثار بر جای مانده از قرن پنجم ﮬ بیانگر تداوم سبک های مبلمان ساسانیان تا این زمان است، اما شیوه کهن به دلیل تحول در باور های جامعه، چندان تداوم نیافته و شیوه جدیدی در مقایسه با دوره پیش از اسلام دنبال شده است. این هنر به رغم تغییرات ظاهری در طول این دوره، پیوسته روندی تکاملی داشته و متأثر از مفاهیم اسلامی و فتوحات بیگانگان، در شکل کالبدی و تزیینات، دارای مشترکاتی با دیگر هنرهای این دوره است.