تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1389 | دوره:6 | شماره:12 |تعداد مقالات:10

نماز جمعه که یکی از وجوه معانی «ذکر» و «صلوه» در قرآن است، در واقع تجلی عبادت جمعی خداوند است. گزارش هایی که از محتوای خطب جمعه پیامبر و امامان و خلفای راشدین به دست رسیده نشان می دهد که این خطبه ها گاه حاوی مضامین اجتماعی و سیاسی نیز می شده است، اما در دوره های بعدتر تحولاتی در محتوای خطبه ها و دلالت های آنها رخ داد که موجب شد نماز جمعه یک سره رنگ حکومتی و سیاسی به خود بگیرد. مهم ترین این تحولات، ضرورت دعا برای خلیفه وقت بود و از همین رو تعبیر خطبه خواندن به نام کسی، به معنی رسمیت یافتن حکومت آن کس، کاملا رواج یافت. به هر رو، تحمیل کارکردهای غلیظ سیاسی خواه ناخواه موجب فرسایش قداست این عبادت در تاریخ اسلام شد.

در این مقاله «نقش کنیز» یا هنجارهای رفتاری مورد انتظار از کنیزان در دوره میانه بررسی شده است، و فرض بر آن است که نامگذاری نخستین پدیدار «نقش کنیز» است و رابطه علی و معلولی میان «نقش کنیز» و نامگذاری کنیزان وجود دارد. بر این اساس در این نوشتار ابتدا نام های کنیزان ذیل عنوان های زیبایی زنانه و ویژگی های ظاهری، نام های محبت آمیز، نام های سخیف، نام های برگرفته از پیشه، ارزش های اخلاقی و القاب کنیزان، نام های خوش یمن و نام های وابسته به مکان برای دستیابی به الگوهای نامگذاری بررسی و سپس این الگو با «نقش کنیز» به دست آمده از مستندات تاریخی مقایسه شده است تا بدین مساله پاسخ داده شود که «نقش کنیز» در دوره میانه چه رابطه ای با بردگی و جنسیت کنیزان داشته است؟

در این مقاله به سه تاثیر عمده بوعلی سینا بر نجوم دوره اسلامی پرداخته می شود: نخست، وی تمایزی روش شناختی بین نجوم به عنوان علمی محاسباتی و برهانی، و تنجیم، به عنوان علمی تخمینی نهاد و از این رو یک انفکاک اصولی بین نجوم و تنجیم، که در سراسر نجوم بابلی و یونانی و اسکندرانی به منزله یک کل پنداشته می شدند، رقم زد، دوم، دفاع وی از فلسفه ارسطویی در برابر تشکیکات ذهن تجربی ابوریحان بیرونی است که از نقش مثبت عوامل جامعه شناختی به نفع وی نیز سود برده بود، سوم، تاثیر آموزه های مشایی با قرائت سینوی در فعالیت های نجومی دوره نخست رصدخانه مراغه، حلقه علمی نصیرالدین طوسی، است. این تاثیرات در مقیاس دانش نجوم واجد جنبه های منفی و مثبت بوده است: تاثیر نخست گامی رو به جلو محسوب می شود، در حالی که دو تاثیر بعدی، یا به کاستن قدرت دانش نجوم و ناتوانی آن در تغییر باورهای رایج فلسفه طبیعی منجر شد یا در برخی جای ها و برهه ها منجر به فروکاستن آن تا حد یک دانش هندسی گردید.

مصر در عصر ممالیک بحری در چندین مرحله شاهد گروش قبطیان مسیحی به اسلام بود. سلطه قبطیان بر دواوین حکومتی نفرت و انزجار علما و توده های مسلمان را برانگیخت و در چند برهه شورش های توده های مسلمان را در پی داشت. این شورش ها امیران مملوک را وادار به صدور فرمان هایی در جهت اعمال «الشروط العمریه» بر جامعه قبطی کرد. در واکنش، شماری از قبطیان سعی کردند با گروش ظاهری به اسلام خود را از قید و بندهای این مقررات رها سازند، در حالی که هم چنان با هم کیشان سابقشان ارتباط داشتند. این اسلام پذیری ظاهری نیز با فوران خشم توده های مسلمان رو به رو گردید و به شورش سال 755ﻫ منتهی شد که امنیت جانی و اجتماعی قبطیان را به خطر انداخت، و ناگزیر شمار بسیاری از آنان به اسلام روی آوردند و به جامعه مسلمان پیوستند. گروش های این دوره دست قبطیان را از دیوان های حکومتی و به طور کلی ساختار قدرت در مصر کوتاه کرد و شمار آنان را به حداقل رساند.

بازسازی بناهای دوره های پیشین وجهی بارز از معماری دوره تیموریان است. آغازگر این جریان شخص تیمور بود. او مال بسیاری صرف ساخت و ساز کرد و برخی بناهای بازمانده از پیش را هم از نو ساخت. شاهرخ، پسر و جانشین تیمور، بیش از پدر به بازسازی آثار توجه کرد. در زمان او، شاهزادگان و درباریان هم برای احداث و بازسازی بناها تا حدی اختیار یافتند. پس از شاهرخ، جریان تعمیر آثار همچنان تداوم یافت و میرزا ابوالقاسم بابر و سلطان ابوسعید در این زمینه کوشش هایی کردند. سپس سلطان حسین بایقرا و وزیرش، علی شیر نوایی، برخی از آثار پیشین را بازسازی کردند. همچنین بسیاری از صاحب منصبان و حتی توانگران ناوابسته به دربار، با ساخت و سازهای گونه گون بر شمار بناها افزودند. اگر چه از آثار بازسازی شده عهد تیموریان جز اندک نمونه هایی باقی نمانده است، روایت مورخان این دوره کمبود آگاهی را تا حدی جبران می کند. به نظر می رسد این بخش از معماری آن عصر از دید پژوهشگران معاصر پنهان مانده است.

توغ از جمله علم های مذهبی است که از جنبه های مختلف آیینی، دینی، مردم شناختی و هنری درخور پژوهش است. به ویژه کتیبه های توغ ها که به طور عمده دربرگیرنده سوره ها، آیات قرآنی، اسماء الحسنی، اسامی چهارده معصوم، صلوات کبیره و دیگر ادعیه است، می تواند جهت گیری های کلی آنها را که بیشتر مبتنی بر حاجت خواهی، تسبیح و ذکر خداوند و یادکرد از معصومین و استمداد و نصرت خواهی و آرمان های تشیع است، عرضه کند. این توغ ها به طور عمده یادگار اواخر دوره صفوی تا اوایل قاجاری است.

مدرسه ابراهیمیه مهم ترین مدرسه در کرمان عصر قاجار به دستور ابراهیم خان ظهیرالدوله، حکمران کرمان (حک: 1218 - 1240ﻫ.) به منظور ترویج علوم و معارف شیعی در این شهر بنا گردید. اما طولی نکشید که ابراهیمیه برخلاف خواست بانی آن به مرکزی علمی-فرهنگی برای فعالیت فرقه نوظهور شیخیه تبدیل شد و این نقش را تا پایان عمر سلسله قاجار ادامه داد. مقاله حاضر به بررسی تغییر کارکرد ابراهیمیه وکارنامه علمی-آموزشی آن اختصاص دارد. یافته ها نشان می دهد که حاج محمد کریم خان، پسر ابراهیم خان، پس از گروش به مذهب شیخیه و نیل به رهبری شاخۀ کرمان این فرقه، با تغییر مفاد وقف نامه ابراهیم خان نه تنها تولیت موقوفات بلکه حق نصب مدیر مدرسه را به خود اختصاص داد. وی همچنین املاکی را نیز وقف ابراهیمیه کرد. بدین ترتیب مدرسه مذکور با پشتوانه مالی کافی و به دور از مداخلات علمای متشرعه، به مرکزی علمی-تبلیغی برای اندیشه های حاج محمد کریم خان و جانشینانش تبدیل شد.

بسیاری از دانشوران معتقدند که هنر اسلامی با آموزه های عرفان نظری پیوند دارد؛ اما این اعتقاد خود را به شواهد تاریخی مستند نمی کنند. منکران این پیوند نیز انکار خود را بر همین ضعف استناد متکی می کنند. در این نوشتار می کوشیم نشان دهیم که شان هنر اسلامی شانی عملی و اجتماعی است و هنرمندان مسلمان نوعا در زمره عوام بوده اند نه اعیان و فرهیختگان. از سوی دیگر، عرفانی که در جامعه اسلامی نقش داشته است، عرفان عملی و از طریق سازوکارهای اجتماعی بوده است، سازوکارهایی از قبیل نظام خانقاه و حلقه های اهل فتوت. بدین طریق، آموزه های اصلی عرفان اسلامی از دو راه در هنرمندان و کار ایشان نفوذ می کرد: یکی سلوک فردی و حلول دادن ذکر مدام در احوال و اعمال، دیگری سازوکارهایی اجتماعی چون حلقه های فتیان و نظام اصناف. براین اساس، به نظر می رسد در تحقیق درباره پیوند میان هنر اسلامی و عرفان باید تجدید نظر کرد و آن را از منظری دیگر نگریست.