تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1392 | دوره:9 | شماره:18 |تعداد مقالات:11

راس الجالوت/ راس جالوت رئیس جامعه یهودیان ساکن در سرزمین های شرقی و واسطه سیاسی و اداری میان حکومت ها و اتباع یهودی آن ها بود. این منصب در دوره ساسانیان دارای تشکیلات سیاسی و اداری منسجمی بود و پس از اسلام هم در ساختار تشکیلاتی حکومت های اسلامی تداوم یافت. این نوشتار بر آن است تا پس از ارائه پیشینه ای از این نهاد در دوره ساسانیان، سیر تحول آن را در دوره اسلامی پی گیرد و بر اساس منابع اسلامی و یهودی تصویری از این نهاد، شامل نحوه انتخاب راس جالوت، آداب و رسوم بر تخت نشستن او، وظایف سیاسی، اداری و قضایی وی و مناسبات این نهاد با حکومت های اسلامی به دست دهد.

ابو القاسم رامشت (د 534)، تاجر خیر ایرانی، در مکه و اماکن دیگر آثار ممتاز و ماندگاری از خود به جای گذاشت. خدمات وی در شهر مکه، مانند ساختن رباطی که کارکرد پژوهشی و آموزشی داشت، تهیه جامه کعبه و ساختن ناودان طلا برای آن، در منابع کهن عربی، برخلاف منابع فارسی زبان، بازتاب به نسبت گسترده ای یافته است. این نوشتار با گردآوری اطلاعات پراکنده مرتبط با رامشت، در صدد است این ایرانی گمنام در عصر حاضر و مشهور در عصر خویش را بازشناسی نماید تا از خلال این بررسی، گوشه ای از سهم ایرانیان در شکوفایی و استمرار تمدن اسلامی بازنمایانده گردد.

بررسی زمین های وقفی مصر در عصر ممالیک موضوعی است که پژوهش حاضر بدان پرداخته است، در دوره ممالیک سپهسالاران نظامی به دلیل سلطه مطلق بر نواحی اقطاعی و نیز درآمدهای فراوان آن نوعی استبداد نظامی پدید آوردند و همواره قدرت سلاطین را محدود می کردند. پیامد منفی این اقدام آن بود که امرای قدرتمند به درآمد اراضی و سهم خویش بسنده نکردند بلکه به اراضی موقوفه نیز دست اندازی نمودند و برای افزایش ثروت و قدرت خویش از برخی ابزارهای سیاسی - اقتصادی مثل رشوه دادن به ناظر اوقاف نیز بهره جستند. در مقابل، سلاطین مملوکی با هدف مهار قدرت افسار گسیخته امیران و ممانعت از تعدی آنان سیاست های مختلفی اتخاذ کردند، خارج ساختن اوقاف و احباس از دست شافعیان، نظارت مستقیم سلطان و نایب السلطنه یا یکی از سران معتمد حکومتی مثل دوادار کبیر بر آن، تفکیک وظایف دیوان احباس و اوقاف با هدف اشراف بیشتر بر زمین های وقفی و انتصاب ناظر اوقاف به دستور شخص سلطان از جمله اقداماتی بود که تباهی بسیاری از زمین های وقفی و شورش های اجتماعی را در پی داشت.

در قرون میانه اسلامی، محاصره یکی از معمول ترین صورت های جنگ به شمار می آمد. قوای مهاجم برای درهم شکستن مقاومت قلعه ها و ورود به شهرهایی که حصارهای مستحکم داشتند، از ترفندها، شیوه ها، ابزارها و ادوات گوناگونی بهره می گرفتند، در این میان، استفاده از ادوات پرتابی، به ویژه منجنیق ها، بسیار کارآمد و تعین کننده بود. در این مقاله، ضمن به دست دادن وصفی مستند از کارکردهای مختلف هجومی - دفاعی جنگ افزارهای پرتابی سنگین در جنگ های قلعه ای دوره اسلامی، میزان تعیین کنندگی به کارگیری این دسته از سلاح ها، به عنوان شیوه معمول در نبردهای قلعه ای، در رقم زدن نتیجه عملیات نظامی این دوره تاریخی، بررسی و نشان داده شده که در به کارگیری این دسته از ادوات جنگی، صرفا بر توان فیزیکی و قدرت ویرانگری آن ها تکیه نمی شد، بلکه کاربرد این ادوات در جنگ های محاصره ای گاه ناشی از امکانی بوده که سلاح های سنگینی برای ایجاد ترس و وحشت و در نتیجه، اعمال گونه ای جنگ روانی علیه دشمن فراهم می ساخته اند.

الشهب اللامعه فی السیاسه النافعه کتابی است در آیین ملک داری، آداب، سنن و سیره پادشاهی که عبداله بن یوسف بن رضوان مالقی (د 784 ﻫ) دبیر و کاتب دربار مرینیان، به در خواست سلطان ابوسالم ابراهیم بن حسن مرینی (حک: 760-762 ﻫ) با هدف تبیین روش و آداب حکومت داری برای سلطان مرینی نگاشته و در آن به بیان چگونگی اعمال سلطه سیاسی بر پایه عدالت اجتماعی پرداخته است. در نوشتار حاضر که در چهار بخش: مقدمه، معرفی کتاب، اندیشه سیاسی ابن رضوان و میزان اصالت آن تدوین شده، آراء ابن رضوان در باب سلطنت و سلطان، منابع فکری و اصالت نظرات سیاسی وی بررسی شده است و معلوم می گردد که ابن رضوان دارای اندیشه سیاسی نظام مند و تاسیسی نیست و این اثر بر اساس آراء طرطوشی، ماوردی و دیگر اندیشه ورزان پیشین تدوین شده است.

هند یکی از مهم ترین سرزمین ها برای پرورش فیل در جهان است. از این رو این حیوان تنومند در زندگی مردم و حکم رانان هند، همواره اهمیت و جایگاه ویژه ای داشته است. مسلمانان نیز از آغاز ورود به شبه قاره هند دریافتند که یکی از راه های دست یابی به پیروزی در کشاکش های سیاسی و نظامی، به کارگیری این حیوان است. از جمله سلسله های حکومت گر مسلمان که به پیروی از حاکمان محلی هند، فیل ها را برای رسیدن به اهداف سیاسی و نظامی خویش به خدمت گرفتند، سلاطین دهلی (حک: 602-932) بودند. فیل در دوره سلاطین دهلی از مهم ترین اسباب سلطنت و نماد قدرت و شوکت، به شمار می رفت. در میدان نبرد نیز در اختیار داشتن تعداد بیشتر فیل، پیروزی بر دشمن را آسان می کرد. سلاطین دهلی برای نشان دادن قدرت و عظمت خویش در صحنه سیاسی و به هدف برخورداری از نیروی شگفت انگیز فیل در میادین نبرد، توجه ویژه ای به خرید، پرورش و به کارگیری این حیوان داشتند. این مقاله اهمیت به کارگیری فیل و نقش این حیوان در سیاست و نظامی گری را در دوره سلاطین دهلی، بررسی می کند.

طراحی فواره هایی که به طور خودکار و در فواصل زمانی مشخص تغییرشکل می دهند، یکی از مباحثی است که از نظر اصول طراحی و اجزای به کار رفته در آن، با شاخه ظروف جادویی (الاوانی العجیبه) علم الحیل (متفاوت با حیل شرعی و تقریبا معادل با مهندسی مکانیک) قرابت دارد. این فواره ها هم چون ظروف جادویی، با استفاده از یک دستگاه کنترل مکانیکی مخفی، دارای خواص شگفت انگیزی بوده اند. خاصیت شگفتی آور این فواره ها همان تغییر شکل فوران آن ها به صورت خودکار و در فواصل زمانی معین است. سه نمونه از این گونه فواره ها، در کتاب الطرق السنیه فی الآلات الروحانیه، تالیف تقی الدین محمد بن معروف ملقب به راصد (د993ه/ 1585م)، دانشمند بزرگ قرن دهم و منجم باشی رصدخانه استانبول، آمده است. از آن جا که تغییرشکل فوران این فواره ها، به واسطه دستگاه کنترل مکانیکی مخفی آن ها، صورت می گرفته، برای درک بهتر عملکرد این دستگاه ها، لازم است که اجزای تشکیل دهنده آن ها به طور مجزا بررسی شوند. در مقاﻟه حاضر، سه مورد از مهم ترین این اجزا شامل میزاب، مقلب و نصف طرجهار معرفی و بررسی شده اند.

تاریخ پزشکی مسلمانان چه در غرب و چه در کشورهای مسلمان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. یک نگاه گذرا به دستاوردهای حاصل از این تحقیقات نشانگر آن است که رویکرد پژوهش گران در اغلب این پروژه ها وامدار یک نگاه سنتی و محدود به پزشکی و تعریفی است که صرفا جنبه های تکنیکی و دانشی آن را در بر می گیرد. در سالیان اخیر نگاه های نو به عرصه تاریخ پزشکی در معنای عمومی آن راه یافته است که می خواهد به گونه ای دیگر به پزشکی بنگرد. این رهیافت های تازه قصد دارند برداشت ها و تلقی های اجتماعی از پزشکی را به عنوان پدیداری علمی - اجتماعی ارائه کنند و از دریچه پزشکی به جوامع گذشته بنگرند. کاربست این رویکرد در پژوهش های تاریخی مستلزم وجود یک منبع شناسی انتقادی است که هم زمان رویکردهای نوین در آن لحاظ شده باشد. نگارنده این نوشتار در پی آن است تا بخشی از این منبع شناسی را به عنوان یکی از لوازم پژوهش های نوین تاریخ پزشکی با تکیه بر رویکردهای جنسیتی ارائه نماید.

رابطه دین با تمدن و نقش دین در پیدایی یا توسعه تمدن ها، موضوعی است که در اندیشه بسیاری از نظریه پردازان و مورخان و برخی از دین پژوهان انعکاس یافته و طیف متنوعی از صاحبان دیدگاه های موافق و مخالف را در بر گرفته است. این نوشتار تلاشی است برای واکاوی نسبت دین با تمدن در اندیشه مالک بن نبی، اندیشمند معاصر الجزایری. وی از معدود اندیشمندان مسلمانی است که نقطه ثقل مطالعات و آثار خود را بر موضوع تمدن قرار داده و از نقش دین در تمدن و رابطه این دو با یکدیگر سخن گفته است. به عقیده بن نبی، عناصر تشکیل دهنده یک تمدن عبارت است از: انسان، خاک و زمان. اما نکته اساسی این است که صرف وجود عناصر این سه گانه الزاما به ایجاد تمدن نمی انجامد، بلکه برای به وجود آمدن تمدن نیاز به «ترکیب کننده» یا «خمیر مایه تمدنی» است که این خمیرمایه در ترکیب عناصر سه گانه یاد شده با یکدیگر اثرگذار است. تحلیل تاریخی نشان می دهد خمیر مایه ای که همواره با ساخت و ساز تمدن همراه بوده، «اندیشه دینی» است. اندیشه دینی روح را در این عناصر بر می انگیزاند و از ترکیب آن ها با یکدیگر محصولی به نام تمدن پدید می آورد. اگر چه پیدایش تمدن منوط به اراده انسان تمدنی است، این اراده جز با ایمان آدمی به عقیده ای که خواهان تلاش در تمدن است به دست نمی آید، این انگیزه و تلاش چیزی است که «اندیشه دینی» در بالاترین سطح، به انسان می بخشد و تمدن حاصل مواجهه ا نسان با خاک در مدت زمانی مشخص و در سایه «اندیشه دینی» است.