تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1393 | دوره:10 | شماره:20 |تعداد مقالات:9

درباره اسلام پذیری قبطیان/ مصریان در دوره فتح و روزگار خلفای راشدین روایت هایی معدود و پراکنده برجای مانده است. سکوت منابع بررسی موضوع و ارائه آمار درباره شمار گروندگان را مشکل می سازد. توماس آرنولد بنا بر دو روایت، روایت یوحنا نقیوسی و روایت ابن واضح یعقوبی، نتیجه می گیرد که بسیاری از مصریان در این دوره، به اختیار به اسلام گرویدند. در این جستار، روایت های اسلام پذیری قبطیان در منابع ردیابی و بازخوانی و مدعای آرنولد ارزیابی شده است. مقایسه این دو گزارش با دیگر گزارش های اسلام پذیری در آن دوره که پیوند مستقیمی با مساله انواع و میزان مالیات ها دارد، مدعای آرنولد را به چالش می کشد. آن چه از منابع، هرچند پراکنده، برمی آید، در طی دوره فتوحات و عصر خلفای راشدین، مصر شاهد گروش های مقطعی و پراکنده به اسلام بوده است نه گروش وسیع.

بخش قابل توجهی از جریان حدیثی شیعیان کوفه را در دوره امام باقر (ع) گروهی تشکیل می دادند که بین افضل بودن امام علی (ع) و مشروعیت خلافت شیخین جمع می کردند. این گروه پیش زیدی با امامیه نیز ارتباط داشتند و با ورود زید بن علی به کوفه از وی حمایت کردند. پس از قیام زید (رض)، طرفداران وی رویه فکری او را توسعه دادند و به ترویج آن مبادرت ورزیدند. مناسبات این گروه با شیعیان طرفدار نص موضوعی است که این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و در محدوده عصر صادقین (ع) به آن پرداخته است. نتایج حاکی از آنست که اشتراکات فکری سبب همگرایی این دو گروه و گسترش آموزه های عمومی شیعه بوده است؛ اما با رشد زیدیه و دستیابی آنان به مبانی نسبتا مستقل، دایره اختلافات زیدیان با امامی مذهبان وسیع تر شده و هر دو فرقه برای حفظ هواداران خود و جذب شیعیان دیگر، اقداماتی در برابر یکدیگر صورت داده اند.

موقعیت ویژه جغرافیایی جزیره العرب، نظر ایرانیان را برای تجارت سودآور به خود جلب کرده و با سلطه بر شهرهای ساحلی و گلوگاه های تجاری و آگاهی از رموز بازرگانی و نیز مهارت کافی در دریانوردی و کشتیرانی، تجارت شبه جزیره را در دست گرفته بودند؛ از سوی دیگر وسعت ایران، فراوانی مواد معدنی و شرایط اقلیمی مناسب، زمینه کشت محصولات متنوع و فراوان کشاورزی و تولیدات صنعتی را برای صدور به نواحی دیگر از جمله شبه جزیره فراهم می کرد و موجب رونق بازاهایش می شد. در این مقاله سهم چشم گیر ایرانیان در تجارت حجاز و شکوفایی شهرهای این سرزمین در سده های سوم تا ششم هجری/ نهم و دوازدهم میلادی و مستندا تبیین شده است.

حصارها و دروازه ها در قرون میانه اسلامی از اهمیت دفاعی بالایی برخوردار بودند. وجود این سازه ها، به عنوان معمول ترین شیوه دفاع غیرعامل مانعی جدی بر سر راه قوای محاصره کننده شهر بود؛ از این رو اهتمام ویژه پادشاهان و فرمانروایان را به بازسازی و تقویت این سازه های دفاعی در دوره های مختلف در پی داشت. حصارها و دروازه های قاهره، به عنوان یک پایتخت- شهر مشهور در قرون میانه اسلامی و به سبب موقعیت سوق الجیشی، شرایط ویژه جغرافیایی، تجاری و سیاسی آن، بارها تجدیدبنا شد. این مطالعه، با استناد به منابع اصیل تاریخی و جغرافیایی، فرایند احداث، بازسازی، تکامل و تحول مهم ترین استحکامات دفاعی شهر قاهره (حصارها و دروازه ها) را از آغاز تاسیس تا پایان دوره صلاح الدین ایوبی به همراه کارکردهای آن ها بررسی کرده است.

در سده ششم هجری، حکومت سنی مذهب زنگیان در بخشی از عراق و شام به قدرت رسید و در دوران حدودا یک صد و بیست ساله حیات خود، توانست زمینه ساز اقتدار سیاسی- اجتماعی بیشتر برای اهل تسنن در مناطق تحت حکومت خویش باشد؛ از جمله سیاست های راهبردی زنگیان در این راستا، برقراری روابط سازنده با نهاد آموزش و عالمان سنی و نیز واگذاری برخی مقام های سیاسی و اجتماعی به ایشان بود تا ضمن بهره بردن از توانمندی های این طبقه در انجام امور دیوانی، از نفوذ اجتماعی ایشان نیز در جهت پیشبرد اهداف سیاسی- مذهبی و تحکیم حاکمیت خویش استفاده نمایند. پیداست که از رهگذر چنین پیوند محکمی میان حاکمان زنگی و عالمان سنی، هر دو طیف سیاسی و مذهبی، اهل درگاه و اهل مدرسه بهره مند گردند و مقاصد سیاسی و مذهبی خویش را تحقق بخشند.

سیاست دولت صفوی دارای رویکردی چندگانه بود. همین ویژگی تلقی از آن را به عنوان یک دولت شیعی با کارکردهای عقیدتی دشوار می سازد. این رویکرد چندگانه هم در پیش برد سیاست داخلی خود را نمایان می ساخت و هم در عرصه سیاست خارجی نمود می یافت؛ چنان که اتخاذ سیاست های عقیدتی، ارجحیت مصلحت بر حقیقت و اولویت واقع گرایی بر آرمان گرایی حاصل آن بود. پژوهش حاضر با ابتنا بر این نگرش، به روابط اهل سنت کردستان با حکومت صفوی می پردازد. یافته ها نشان می دهد که در طول قرن دهم هجری، خطوط کلی مذکور مبنای عمل و چارچوب اصلی سیاست دولت صفوی را در ارتباط با اهل سنت کردستان شکل می داده و شاهان صفوی روابط خود با کردان سنی مذهب را نه بر اساس رویکردها و سیاست های عقیدتی بلکه بر مبنای منافع و مصالح سیاسی، نگه داشت امرای کرد در چارچوب پیکره ایران و حفظ پایگاه اجتماعی خود در کردستان تنظیم می کرده اند. متقابلا، ساخت قدرت محلی در کردستان کارکردی دوگانه داشت: هم می توانست در جهت منافع صفویان باشد و هم این منافع را به خطر اندازد. عملکرد نیروهای موجود در این ساختار حاکی است که در کنش ها و واکنش های کردان سنی مذهب نیز، مذهب فاقد جایگاه محوری در تعاملاتشان با دولت صفوی بوده است.

سلسله نقشبندیه منسوب به خواجه بهاء الدین محمد نقشبند بخارایی (717-791 ه) طریقتی معتدلانه و شریعت محور است. این طریقت در قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی توسط عثمانی ها به بوسنی راه یافت. عینی دده و شمسی دده، از مشایخ پرآوازه این سلسله، در حقیقت اولین نمایندگان طریقت نقشبندیه در بوسنی بودند. رفتارهای شایسته پیروان این طریقت که بیشتر از روشن فکران جامعه بودند، موجب گسترش این سلسله در سطوح مختلف جامعه شد و این طریقت را در شمار پرنفوذترین طریقت های صوفیه در بوسنی در آورد تا آن جا که به «طریقت بومی مردم بوسنی» شهرت یافت. طی قرن های دوازدهم و سیزدهم هجری/ هجدهم و نوزدهم میلادی، شبکه ای از تکیه های نقشبندیه در شهرهای مختلف بوسنی تاسیس شد که بر تمام بوسنی و هرزگوین نفوذ داشت. این طریقه در قرن بیستم میلادی، یعنی در دورانی که حکومت کمونیستی درپی نابودی تصوف و اسلام در منطقه بود، نقش بسیار مهمی در رویارویی با آنان ایفا کرد؛ چندان که می توان ادعا کرد شکست کمونیست ها در این نواحی، حاصل حضور و فعالیت بزرگان طریقت نقشبندیه بوده است.