نقد ادبی
سال:1390 | دوره:4 | شماره:14 |تعداد مقالات:18

سابقه رشته ادبیات تطبیقی در ایران بسیار کوتاه است. چندین دهه است که این دانش بین رشته ای مورد غفلت نهادها و مراکز ادبی و پژوهشی کشور قرار گرفته است. حتی می توان گفت این رشته هیچ گاه با توجه به اصول نظری و روش تحقیق مشخص در ایران راه اندازی نشده است. درک عوام و در بسیاری موارد حتی خواص از ادبیات تطبیقی این است که این رشته به مقایسه ادبیات ملل مختلف می پردازد تا تاثیر پذیری نویسندگان فرهنگ های مختلف را از یکدیگر نشان دهد یا تشابهات بین آن ها را کشف کند. نتیجه چنین تصور غلطی از ادبیات تطبیقی باعث شده است تا پژوهشگران ادبیات ملی برای ورود به این رشته خود را بی نیاز از دانستن نظریه ها و روش تحقیق این عرصه بدانند و سرانجام، پژوهش هایی کم مایه به نام ادبیات تطبیقی منتشر شود.

نقد ابوالفضل حری بر کتاب از اشارت های دریا: بوطیقای روایت در مثنوی معنوی تالیف حمیدرضا توکلی نقدی است موشکافانه و حاصل خوانش سنجشگرانه و ژرف کاوی دقیق این پژوهنده حوزه روایت شناسی. غرض من از نوشتن این یادداشت کوتاه به هیچ رو نقدکردن این نقد نیست؛ بلکه فقط میخواهم به دو تناقض یا – دقیق تر بگویم - دو ترکیب متناقض نما در آن اشاره کنم. تناقض نخست در عنوان این نقد به چشم می خورد: «روایت شناسی معنوی» که البته چند جای مقاله هم آمده است؛ تناقض دوم در ترکیب «روایت شناسی پساساختارگرا» دیده می شود (ص 194) (حری از توکلی ایراد می گیرد که چرا «روایت شناسی ساختارگرا» را از «روایت شناسی پساساختارگرا» متمایز نکرده است).

علم بلاغت در زبان عربی و فارسی از ایدئولوژی اسلامی تاثیر فراوانی پذیرفته است. سرآغاز بسیاری از مطالعات بلاغی، مجادلات ایدئولوژیک بوده است. بسیاری از نویسندگان تاریخ بلاغت از ابتدا به تقسیم دلالت های زبان به حقیقی و مجازی اشاره کرده اند؛ اما یادآور نشده اند که در تطور بلاغت اسلامی برخی نظریه پردازان از اصل، منکر کارکرد مجازی زبان بوده اند.پژوهشگران نظریه انکار مجاز را به برخی از پیشینیان چون ابواسحاق اسفراینی (ف. 417 ق) نسبت داده اند؛ اما کسی که با پافشاری از این دیدگاه دفاع کرده، ابن تیمیه دمشقی است. این مقاله پس از بیان درآمدی درباره مجاز و تاثیر باورهای ایدئولوژیک در شکل گیری نظریه های بلاغی، به زمینه های پیدایش بحث درباره انکار مجاز می پردازد، آن گاه آرای ابن تیمیه را بررسی می کند و تاثیرگذاری آن را در سیر تدوین بلاغت اسلامی نشان می دهد.

اصطلاح فصاحت که در سنت بلاغت عربی - اسلامی همواره در هم نشینی و ارتباط با اصطلاح بلاغت به کار رفته است، به وضوح و روشنی در زبان اشاره دارد. چارچوب نظری فصاحت گروهی از خطاها را شامل می شود که باید از آن ها دوری کرد. ملاک های این چارچوب اغلب سلبی اند و فقط فصیح را از غیرفصیح جدا می کنند.در این نوشته می کوشیم ضمن به دست دادن توصیفی مجمل، اما روشن از مجموعه دیدگاه های سنتی در باب فصاحت و مسائل مرتبط با آن، به کمک یافته های زبان شناسی اجتماعی چارچوب جدیدی برای فصاحت پیشنهاد کنیم. در این چارچوب، ملاک ها ایجابی خواهند بود و ما را قادر خواهد ساخت تا الگوهای مختلف زبان اعم از کلمه، کلام، دستگاه خط و مانند آن را به شیوه موثرتری ارزیابی و درباره فصاحت آن ها داوری کنیم.چارچوب نظری جدید پنج ملاک دارد: اصالت، زیبایی، کفایت، کارایی و قابلیت پذیرش. تفکیک این ملاک ها برای فهم بهتر جنبه های مختلف فصاحت است و این ملاک ها در مقام کاربرد در نقد زبانی با هم در تعامل اند و با هم عمل می کنند. پیشنهاد چارچوب جدید به معنای رد و کنار نهادن چارچوب سنتی نیست. هدف اصلی، رفع محدودیت های آن چارچوب قدیم و احیای مفهوم فصاحت برای کاربست در انتقادهای زبانی در دوره معاصر است.

در این مقاله پس از مرور انواع کانونی سازی روایی و ابزارهای کلامی آن از نظر روایت پژوهان سنتی، با رده شناسی تازه ای از گونه های کانونی سازی با عنوان «کانونی سازی فرضی» نیز آشنا خواهیم شد. منظور از کانونی سازی فرضی، امکان دریافت تجربه ای حسی شناختی است از موضعی که کانونی ساز هرگز در آن حضور نداشته است. توصیف (و سپس تبیین) این نوع کانونی سازی نیازمند بهره گیری از دیدگاه های زبان شناختی و فلسفی ای است که یا پس از روایت شناسی ساختارگرا مطرح شده اند یا بیرون از دیدرس روایت پژوهان سنتی مانده اند. در این میان، دیدگاه هایی که به طور ویژه مورد توجه نگارندگان خواهند بود، یکی معناشناسی جهان های ممکن است و دیگری معناشناسی مفهومی. این دو چارچوب نظری در کنار یکدیگر زمینه مناسبی را برای سنجش ارزش مفهومی داستان در جایی ورای تحلیل های صوری رو ایت شناسان ساختارگرا و معناشناسان منطقی فراهم خواهند کرد. در نتیجه، این پژوهش پس از شناسایی نشانه های زبانی انواع متعارف کانونی سازی در نمونه داستان های فارسی، سرانجام با تکیه بر وجوه مجازی این مفهوم، به معناشناسی ابعاد مبهمی از گفتمان روایی خواهد پرداخت که ذاتا به تحلیل های صوری یا منطقی روایت شناسان ساختارگرا تن نمی دهند.

مکتب ادبیات تطبیقی فرانسه با تاکید بر تفاوت های زبانی و ملی، بیشتر در تلاش بوده است تا تاثیر ادبیات کشوری را بر ادبیات کشوری دیگر در بستری تاریخی بررسی کند. از سوی دیگر، مکتب آمریکایی با تغییر نگرش در سوالات اصلی این حوزه، کوشیده است دامنه مطالعات را از حوزه ادبیات صرف به دیگر حوز ه های فکری بکشاند و مجال بیشتری را برای پژوهش های سنجشی فراهم آورد.این پژوهش درصدد است تا ضمن بررسی محدودیت های مکتب فرانسه، نشان دهد چگونه با تلفیق معیارهای نقد کهن الگویی و قابلیت های مکتب ادبیات تطبیقی آمریکایی می توان دو حوزه نقد و ادبیات تطبیقی را - اگر بتوان آن ها را دو حوزه متفاوت نامید - وارد تعاملی کارآمد و سازنده کرد؛ تعاملی که ضمن تلاش برای رفع کاستی های حوزه ای خاص، سعی دارد با استفاده از دامنه شمول بالای مضمون کهن الگو، ادبیات را با دیگر حوزه های تفکر بشری پیوند دهد. این نوع بررسی های بین رشته ای می تواند از کاستی های احتمالی پژوهش های تک ساحتی بکاهد و قابلیت های اشکال مختلف کهن الگو را در این نوع مطالعات نشان دهد. به منظور ارائه مدلی عملی، مقاله با تمرکز بر کهن الگوی سایه، به بررسی تطبیقی بخشی از دو حماسه بیوولف و گیلگمش می پردازد. در پایان نیز کهن الگوی سفر قهرمان به عنوان نمونه ای از کهن الگوهای ساختاری به اختصار مورد بحث و نقد قرار می گیرد.

پیشینه تاریخی پلورالیزم یا کثرت گرایی به زمان سوفسطاییان می رسد. در عصر حاضر، جان هیک در حوزه مقایسه آیین مسیحیت با سایر ادیان نوعی پلورالیزم دینی را مطرح کرده است. پژوهشگران و صاحب نظران نیز هر کدام به تفحص و تبیین این موضوع از زوایای متفاوتی پرداخته اند. حاصل کلام ایشان را البته با تفاوت هایی، در متون عرفانی نیز به نوعی می توان مشاهده کر د. از پرسش های مهم در این زمینه، این است که آیین اسلام با کدام نوع پلورالیزم سازگاری دارد؟ استدلال های کثرت گرایان و انگیزه اصلی ایشان از پذیرفتن پلورالیزم دینی چیست؟ آیا تسامح و تساهل نوعی پلورالیزم رفتاری و اجتماعی است؟نگارنده در این جستار، به تحلیل این اندیشه در کتاب آسمانی قرآن و سروده های مولانا پرداخته است؛ زیرا مثنوی به لحاظ جامعیتی که نسبت به سایر متون عرفانی دارد، بهتر به شرح مبسوط و صحیح این موضوع و ر فع سوء تعبیرها پرداخته است. همچنین نقدی بر اندیشه بعضی صاحب نظران در این باره دارد.

کلیله و دمنه به دلیل ویژگی های منحصربه فرد داستانی و تعلیمی، نه فقط در ادبیات ایران، بلکه در تاریخ ادبیات جهان از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار است. این کتاب برایند تبادلات فرهنگی میان تمدن های بزرگ شرق (هند، ایران و اسلام) است. دورن مایه اصلی کلیله و دمنه اغلب مفاهیم اخلاقی و سیاسی است. این مفاهیم در لایه های مختلف (روساخت و زیرساخت) به هم پیوند خورده و اثری پدیدآورده است که به سختی می توان در آن حدومرز اخلاق و سیاست را از یکدیگر بازشناخت. با این حال، تامل و بازنگری در محتوای کلیله و دمنه نشان می دهد برخلاف تصور اولیه، جدال تاریخی اخلاق و سیاست در بخش های مختلف این اثر جریان دارد. با تقسیم بندی کتاب به دو لایه روساخت و زیرساخت می توان این جدال را آشکارتر کرد.تعمد نویسنده/ نویسندگان کلیله و دمنه به لزوم تسلط اخلاق بر سیاست باعث شده است هر داستانی به نتایج اخلاقی خاصی منجر شود؛ اما در خلال داستان و به ویژه زیرساخت، شخصیت هایی مشاهده می شوند که همچون ماکیاولی به اخلاق زدایی از سیاست اعتقاد دارند .به همین دلیل، شباهت های زیادی میان اندیشه های ماکیاولی و درون مایه برخی داستان ها و شخصیت های کلیله و دمنه دیده می شود.این مقاله می کوشد به نقد اخلاق گرایی کلیله و دمنه و همچنین چالش و تضاد میان نظریه های اخلاق – که اغلب در روساخت جای دارند – با رفتارها و کنش های فردی و سیاسی – زیرساخت – بپردازد و در حد امکان علل و نتایج چالش های اخلاقی متن را بررسی کند.

این مقاله بر اساس گفتمان کتاب چهل نامه کوتاه به همسرم از نادر ابراهیمی، با رویکرد نشانه -معناشناسی نو شته شده است. چنین رویکردی، با نشانه ها به صورت منفرد سروکار ندارد؛ بلکه هر نشانه در تعامل با مجموعه ای از نشانه ها قرار می گیرد و این تعامل جریان معناسازی در گفتمان را رقم می زند. نکته مهم این است که نشانه ها در فر ایندی تعاملی به معناآفرینی منجر می شوند. نظام های گفتمانی که چنین نشانه هایی را در خود می پرورانند، پویا و دارای معناهایی از پیش تعیین نشده هستند. تداوم معنا در این گفتمان ها تابع چه کارکردهایی است؟ اعتقاد ما بر این است که تداوم معنا در چهل نامه کوتاه به همسرم تابع کارکردهای حافظه ای، واسطه ای و جسمانه ای است. اما این کارکردها همواره از ویژگی های تنشی، عاطفی، زیبایی شناختی و نمودی برخوردارند. نقش این ویژگی ها در تداوم معنا چیست؟ هدف اصلی این پژوهش، بررسی کارکردهای نشانه - معنایی است که سبب تداوم معنا در گفتمان مورد نظر می شوند .همچنین این پژوهش نشان خواهد داد که مطالعه معنا بدون در نظر گرفتن همه ابعاد گفتمانی -که جریان معناسازی در آن ها شکل می گیرد - ناممکن خواهد بود.

داستان از قالب های کهن ادبیات است و در میان ملت ها تاریخچه ای دیرینه دارد. هند نیز در میان ملل مشرق زمین، سرزمین پررازورمزی است که شاهکارهای متعدد داستانی آن از جمله مهابهاراتا و رامایانا اهمیت دارد. «نل و دمن» قسمتی از این اثر داستانی است که فیضی دکنی. (1004-954 ق)، ملک الشعرای دربار اکبرشاه، آن را از سانسکریت به فارسی ترجمه کرد و سپس به نظم فارسی درآورد.از آنجا که ترجمه داستان های متنوع هندی به زبان فارسی در طول سده دهم تا دوازدهم قمری بر داستان نویسی فارسی تاثیر بسیاری داشته، این مقاله منظومه عاشقانه نل و دمن را – که از آثار داستانی قرن دهم قمری در هند است - بر اساس عناصر تشکیل دهنده داستان: طرح، شخصیت، زاویه دید و غیره بررسی کرده است. نتیجه پژوهش این است که داستان مورد نظر به شکل ابتدایی و ساده، همه عناصر داستان امروز را دارد؛ اما از پیچیدگی این گونه داستان ها بی بهره است.