نقد ادبی
سال:1388 | دوره:2 | شماره:5 |تعداد مقالات:8

اختلاف در فهم و کاربرد اصطلاحات رایج در حوزه ادبیات داستانی، از مشکلاتی است که گاه مانع از فهم درست و مشترک داستان و تحلیل دقیق آن می شود. با اینکه بسیاری از این اصطلاحات به فرهنگ ها راه یافته و بر زبان اهل تحقیق جاری است، هنوز در کاربرد آن اجماعی وجود ندارد. همین امر، تشخیص و تمایز عناصر داستانی و در نتیجه، تحلیل داستان ها را در عمل با مشکل رو به رو ساخته است. نویسنده در این گفتار، قصد دارد یکی از پرکاربردترین اصطلاحات حوزه روایت شناسی، یعنی بن مایه را با تاکید بر «نقش مایه آزاد» و «نقش مایه مقید» بازنگری کند. برای این منظور، اهم تعاریف موجود در فرهنگ ها را نقد می کند، درجه رسایی و نارسایی آن ها را نشان می دهد و تعاریف مورد نظر خود را عرضه می کند. همچنین، انواع بن مایه را در داستان های سنتی فارسی طبقه بندی، و کارکردهای چهارگانه آن را در روایت تبیین خواهد کرد. بن مایه، اصطلاحی است ساختاری - معنایی که بیشتر با عناصر ساختاری داستان ارتباط می یابد نه صرفا با جنبه های معنایی آن.

رویکرد روایت شناختی در بررسی ساختار روایت های داستانی، بستر و الگوی منظمی برای تحلیل مولفه های اصلی متن روایی، یعنی داستان و متن فراهم می کند. در این جستار، به تحلیل داستان دو دنیا از دیدگاه روایت شناختی پرداخته می شود و به فرض اولیه پژوهش در مورد امکان کاربرد عملی الگوی ساختاری روایت شناختی در روایت داستانی مدرن دو دنیا با بررسی مولفه های روایت شناسی در این داستان، پاسخ داده می شود. دلیل انتخاب داستان دو دنیا در بحث ژرف ساخت، زمان، مکان و کانونی شدگی در باب تضاد و تناقض میان مرگ و زندگی است. نتایج به دست آمده نشان می دهد رویکرد روایت شناختی با مولفه های خود که شامل مولفه های سطح داستان می شود؛ از قبیل عناصر زمانی: نظم، تداوم و بسامد؛ مکانی: مکان داستان و مکان متن؛ شخصیت پردازی: مستقیم و غیرمستقیم (کنش، گفتار، وضعیت ظاهری، محیط و قیاس اسامی)؛ کانونی شدگی: درونی، بیرونی و وجوه کانونی شدگی (وجه ادراکی، وجه روان شناختی و وجه ایدئولوژیکی)؛ روایتگری: سطوح روایی (فراداستانی و زیرداستانی)، لایه های روایی (درونی و بیرونی)؛ بازنمایی گفتار و اندیشه: نقالی و محاکات (خلاصه داستانی، خلاصه کمتر داستانی محض، بازگفت غیرمستقیم محتوا، سخن غیرمستقیم آزاد) می تواند تحلیلی ساختاری از تمام وجوه روایت داستان دو دنیا عرضه کند.

آثار فارسی عبدالرئوف فطرت بخارایی (1886-1938م) در ماورا النهر از نخستین نمونه های نظم و نثر نوین فارسی تاجیکی در این منطقه است. مناظره مدرس بخارایی با یک نفر فرنگی در هندوستان درباره مکاتب جدیده، معروف به مناظره (استانبول، 1328 ق / 1910 م)، علاوه بر آنکه نخستین اثر منثور و روایی این نویسنده و شاعر ماورا النهری است، اولین اثر مستقل نوشته شده به زبان فارسی در ادبیات نوینِ فارسی تاجیکی در این منطقه نیز به شمار می رود که در قالب رمان کوتاه / داستان بلند به تبیین جدال «سنت و تجدد و قدیم و جدید» با یکدیگر پرداخته است. این کتاب از نظر محتـــوا در زیرمجموعه رمان های رسالتی، یعنی رمان انتقاد اجتماعی قرار می گیرد.در این مقاله، مناظره از منظر ساختار و عناصر داستانی نقد و تحلیل، و نقش برجسته آن در بنیان گذاری ادبیات نمایشی و نیز شکل دهی و تثبیت زبان و ادبیات نوینِ فارسی تاجیکی در بخارای آغاز قرن بیستم بررسی شده است.

رمانتیک ها با فراهم آوردن چشم اندازی نو در مطالعات ادبی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جهان بیش از دو سده است که در مرکز توجه جهانیان هستند. رمانتیسیزم به عنوان مکتبی زنده و در قید حیات، بیش از اینکه پدیده ناب قرن نوزدهمی باشد، جزء اساسی فرهنگ مدرن است و پیش از اینکه گرایش ناب ادبی باشد، نگرشی نو در مطالعات جهانی به شمار می آید. برجسته ترین اصل این مکتب، فردیت؛ کمال فردی و نامحدودیت فرد با تاکید بر نقش تخیل است و در بعد ادبی، نوعی ارزیابی مجدد و هستی شناسانه از طریق شعر «تخیل» در زیبایی شناسی مکتب رمانتیسیزم از جایگاه مهمی برخوردار است و بی تردید باید برجسته ترین ویژگی این مکتب و وجه ممیزه آن را نسبت به سایر مکاتب، رویکرد ویژه آن به تخیل دانست.هنر و ادبیات مدرن امروز ایران، محصول آشنایی با تفکر غرب است و این واقعیت، نیازمند فهم و درک فرهنگ و فلسفه غرب است. به طور قطع، آشنایی با ریشه های مختلف این تفکر برای درک بهتر آن، اهمیتی بسزا خواهد داشت.آنچه این مقاله قصد دارد به آن بپردازد، بررسی یکی از ویژگی های زیبا شناختی رمانتیسیزم، یعنی «تخیل» و چگونگی بروز آن در شعر فارسی عصر مشروطه ـ به عنوان دوران آغازین این تحول سبکی ـ است. برای این منظور، نمونه هایی از اشعار میرزاده عشقی برگزیده شد؛ عشقی فرد اکمل مدرنیسم دوران مشروطه است که بیشترین گسستگی فکری از سنت و رویکرد به تجدد را می توان در شعر و اندیشه او سراغ گرفت.

مینی مالیسم یا کمینه گرایی جنبشی هنری و ادبی است که خاستگاه آن را آمریکای پس از جنگ ویتنام دانسته اند. این جنبش که ابتدا در هنرهای دیداری شکل گرفت، همواره تداعی کننده مفهوم کم و کوتاه بودن و یا استفاده حداقلی از ابزارهای بیان هنری و در واقع نوعی «کاهش» بوده است. این مقاله به بررسی داستان کوتاه مینی مالیستی پرداخته است. به این منظور، ابتدا پیشینه مینی مالیسم به عنوان جنبشی هنری و سپس جنبشی در داستان نویسی بررسی شده است. در ادامه، ماهیت داستان مینی مالیستی تشریح، و سپس ویژگی های اساسی این نوع داستان ازقبیل زبان، شخصیت پردازی، طرح داستانی و... بیان شده است.

نظریه پردازان ادبی معاصر، از چشم انداز های مختلفی ژانرهای ادبی را نقد و بررسی کرده اند. در این میان میخاییل باختین، نظریه پرداز بزرگ روس، جایگاه ویژه ای دارد. وی با تاکید بر اصطلاح کلیدی «منطق مکالمه» در میان انواع ادبی، به ویژه رمان و آن هم رمان های داستایفسکی، آن ها را واجد ماهیت گفت وگویی و چندآوایی می داند. در چنین رمان هایی، صدای راوی بر فراز صداهای دیگر قرار نمی گیرد، بلکه صدایی در کنار صداهای دیگر به شمار می آید.در میان متون کلاسیک ادب فارسی، مثنوی معنوی از معدود آثاری است که مناظرات و گفت و گوهای شخصیت های داستانی – تمثیلی آن با مولفه هایی که باختین برای منطق مکالمه ای برمی شمرد به طور تامل برانگیزی مطابقت و همخوانی دارد. این مقاله طرح و شرح این موضوع خواهد بود.

هنرها از آنجا که خاستگاه مشترک انسانی دارند، ذاتا یکسان و تنها در صورت متفاوت اند؛ بنابراین، می توان چگونگی رسیدن به شیوه های بیانی در یک رسانه هنری را با اندکی تغییر ظاهری برای رسانه ای دیگر مورد استفاده قرار داد. در این مقاله، ضمن معرفی جناس به عنوان یکی از شیوه های بلاغی زبان، معادل های بصری آن در دنیای تصویر و به ویژه در انیمیشن جست و جو شده است. جناس، هم نشینی دو کلمه است که در شکل یا تلفظ همسان و در معنا متفاوت باشند. از جناس معمولا در نظم و نثر به عنوان یک آرایه ادبی برای زیبایی و گاه طنزآمیز کردن کلام استفاده می شود. اما با توجه به نظریات مدرنی که در باب جناس به ویژه از دیدگاه نشانه شناسی مطرح شده است، تعاریف سنتی جناس - که آن را به کلمات محدود می کرد - جایگاهی ندارد. از این دیدگاه، جناس را دو نشانه متشابهی می دانند که بر دو دال متفاوت دلالت کند. بنابراین، دو نشانه تصویری متجانس که دو مفهوم متفاوت را نشان می دهند نیز می توانند گونه ای جناس بصری قلمداد شوند؛ مانند تصویر چهره انسان و ماه که هر دو گرد هستند. با جا به جایی تصویر و کلمه، می توان برای انواع جناس های لفظی، که پیشتر تعریف شده اند، معادل های تصویری قابل بحثی در انیمیشن عرضه کرد که خوانش آن همانند زبان وابسته به زمان است. این مقاله بر آن است با مقایسه تطبیقی جناس در ادبیات و تصویر متحرک، تحلیل روشمندتری از بازی های تصویری به دست دهد که معمولا به طور ذوقی و تصادفی در نگاه هنرمندان به وجود می آید.

ویلیام ل. هاناوی (تـ. 1929 م) استاد بازنشسته مطالعات آسیایی و خاورمیانه دانشگاه پنسیلوانیاست. او در سال 1970 م در دانشگاه کلمبیا از رساله دکتری خود با عنوان رمانس های عامیانه ایرانی قبل از دوره صفوی دفاع کرد. هاناوی رساله خود را بدون تغییر و به صورت تایپ ماشینی در سال 1972 م به موسسه «میکروفیلم های دانشگاهی، شرکت زیراکس واقع در ان آربور میشیگان برای نشر سپرد. او آثار دیگری نیز درباره زبان فارسی، زبان و ادبیات اردو و فرهنگ عامیانه پاکستان و خط نستعلیق دارد که بیشتر آن ها را با همکاری دیگر محققان انجام داده است. هاناوی در مجموع 23 مدخل مرتبط با داستان های عامیانه کهن ایرانی نیز برای دایره المعارف ایرانیکا نوشته است.ویلیام هاناوی رساله خود را حدود چهل سال قبل در شرایطی نوشت که تاریخ نگاران ادبی به رمانس های عامیانه ایرانی توجهی نداشتند یا آن ها را آثاری کم ارزش می دانستند. فقط چند سال پیش از آن (1967 م)، تحت تاثیر ایدئولوژی مارکسیستی اهمیت توده «در میان تیم تاریخ ادبی نویس ریپکا، ییری سیپک کارش را اختصاصا به این موضوع مربوط ساخته» بود. البته سیپک یادآوری می کند که نوشته او «جز طرحی از ادبیات عامیانه ایران نیست.» هاناوی در مواجهه با این خلاء انتقادی و تاریخ ادبیاتی، رمانس های عامیانه ایرانی را موضوع کار خود قرار داد.