مطالعات ادبیات تطبیقی (ادبیات تطبیقی)
سال:1389 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:10

دژهوش ربا یا قطعه ذات الصور که مثنوی معنوی با آن به پایان می رسد، یکی از مهمترین و جذاب ترین داستان های مثنوی است که تاکنون شرح های مختلفی بر آن نوشته شده است.گنبد سرخ نظامی در هفت پیکر هم در مجموعه آثار نظامی جایگاه ویژه و والایی دارد. با توجه به وجود پاره ای مشابهت ها بین این دو داستان، در مقاله حاضر سعی شده است تا با دیدی تطبیقی این دو داستان، تحلیل و بررسی شوند.نتیجه تحقیق حاکی از این است که یا مولانا در سرودن دژهوش ربا تحت تاثیر گنبدسرخ نظامی بوده است و مانند دیگر داستان های مثنوی آن را در جهت اهداف و مقاصد خود به کار گرفته است و یا اینکه هر دو از منبع مشترک دیگری استفاده کرده اند.

ادبیات تطبیقی، تحقیقی است در باب روابط و مناسبات بین ادبیات ملل جهان و نظارت بر تمامی مبادلات و معاملات فکری و ادبی که از سرحد قلمرو زبان قومی به اقوام دور و نزدیک روی می دهد و رسالت اصلی آن، تشریح خط سیر روابط و پیوندهای ادبی و بخشیدن روح تازه و شاداب به آن ها و رسیدن به تفاهم از طریق میراث های فکری مشترک و دوستی ملت ها است. در این مقاله به تحلیل و مقایسه داستان غم انگیز «رستم و سهراب» از حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر قرن چهارم هجری و نمایشنامه «کوهولین» از ویلیام باتلر ییتز، شاعر و نمایشنامه نویس شهیر ایرلندی در قرن نوزدهم میلادی دست زده ایم و هدف از مقایسه این دو اثر، تبیین بده بستان های ادبیات کشورها است که در دو برهه مختلف تاریخی به رشته تحریر درآمده است. فردوسی در داستان غم انگیز «رستم و سهراب»، ماجرای پهلوانی را که به دست خود، ندانسته، فرزند خویش را می کشد، بیان کرده است. فردوسی این گزاره را با توجه به مقدمه چینی و بر اساس تعداد اتفاقاتی که با هم رابطه علی و معلولی دارند، شکل داده است و در اصل، طرح اصلی داستان غم انگیز او است. «نمایشنامه کوهلین» نیز نبرد تن به تن میان پدر و پسر است که هیج یک از آن دو از خویشاوندی که با حریف خود دارد، آگاه نیست.

در داستان شفقت برانگیز و در عین حال نغز سیاوش در شاهنامه، فقط روساخت داستان ارائه شده، اما بقایایی از اصل اسطوره بارورانه او همچنان در شاهنامه نمایان است. سیاوش در واقع خدای نباتی و باروری ایران بوده که در پی جابه جایی و شکست اسطوره، در هیات یک شاهزاده به حماسه ملی راه یافته است. در این جستار، ضمن بررسی تحلیلی - تطبیقی سیاوش، اوزیریس و آتیس این نتیجه حاصل شد که خدایان مذکور خویشکاری های مشترکی داشته و در بسیاری از جهات همگونند، به این ترتیب که هر سه خدا با طبیعت و سرسبزی آن رابطه ای مستقیم دارند، هرسه خدا الهه ای را (سودابه، ایزیس، سیبل) در کنار خود دارند که زمینه ساز مرگ و رستاخیز آنها (زمستان و بهار) می شود و هر سال برای باروری و سرسبزی بیشتر طبیعت، آیین مرگ و رستاخیز هر سه خدا در موسم سال نو برگزار می شد.

ادبیات فارسی سرشار از داستان های شیرین و دلکش است که در طول زمان از نسلی به نسل دیگر راه یافته تا امروز در دسترس ما قرار گرفته است در این میان، یک دسته از داستان ها و افسانه های ملل دیگر نیز با داستان های ملی ما درآمیخته، تعدادی نیز از ایران به کشورهای دیگر رسیده است. بررسی راه های نفوذ این داستان ها و کیفیت تبادل آن ها میان ملت ها، از تحقیقات ارزشمندی است که عده ای در این راه عمر و سرمایه خود را صرف می کنند. اینجانب نیز در این مقاله به خاستگاه یکی از افسانه های اقبالنامه نظامی به نام «انگشتر و شبان» اشاره می کنم و سرچشمه آن را در لابه لای افسانه های کتاب جمهور افلاطون بررسی خواهم کرد.

درون مایه بسیاری از اشعار، به ویژه غزل، در ادبیات جهان «عشق» است، در واقع، غزل سروده عشق است و از دل عشق سخن می گوید و گاه این عشق از چنان جهان بینی و فلسفه ای نشئت می گیرد که به سادگی تاویل پذیر نیست. افلاطون که در دوران پرستش خدایان متعدد می زیست، چنان درک عجیبی از عشق دارد که به کلی او را از دیگر فیلسوفان عصر خویش متمایز می سازد، عشقی که او را به سرچشمه حیات متصل می کند. تاثیر عشق افلاطونی را به وضوح می توان در غزلیات رنسانس و در آثار شعرایی چون پترارک مشاهده کرد که خود الهام بخش شاعران انگلیسی مانند اسپنسر و سرفیلیپ سیدنی بوده است. شرق نیز متاثر از اندیشه های عرفانی، به خصوص عرفان اسلامی، مظاهر پیچیده ای از عشق را ارائه می دهد که یکی از آنها نظربازی است که طریقی برای رسیدن به عشق معنوی است. در مقاله حاضر تلاش شده است عشق افلاطونی در غزلیات سرفیلیپ سیدنی تحت عنوان «استروفل و استلا و نظربازی در دیوان حافظ» مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد.

گرچه در نگاه نخست، مقایسه خیام - شاعر سده پنجم هجری - و ژید - نویسنده قرن حاضر فرانسه - غریب می نماید، به اندازه وجوه افتراق، شقوق اشتراک نیز دارند.اندیشه دعوت به خوش باشی در زندگی و بهره مندی از لحظات آن، هسته فکری و شعری خیام را تشکیل می دهد. با تامل در آثار ژید به ویژه مائده های زمینی درمی یابیم که آثار وی نیز تداعی گر همین مضامین اند، از این رو در نوشته حاضر، روند پیوندهای ادبی - فلسفی این دو شاعر و نویسنده که در برخی موارد همگنی های بسیاری بین آن ها وجود دارد، بررسی می شود.در این مقاله سعی شده است با مقابله آثار این دو اندیشمند با یکدیگر، رسالت فکری آنان در ترویج اندیشه خوش باشی تبیین شود و به موازات آن، جهان نگری یک شاعر ایرانی با یک نویسنده فرانسوی با هم مقایسه و از این رهگذر، به تاثیرگذاری مضامین رباعیات خیام بر شکل گیری مفاهیم آثار ژید پی برده شود.

در این مقاله، به شیوه نگرش غرب به شرق و به تحلیل مبحث اسلام در شرق توجه و به سوالات در این زمینه پاسخ داده شده است. از جمله این سوال ها است: شرق و شرقیان با چه تصاویر و گفتمانی نشان داده شده اند؟ آیا شرقیان و مسلمانان با عناوین متفاوتی شناخته می شوند؟ بین امپریالیسم و ماجراهای حاجی بابا اصفهانی اثر جیمز موریه که تجلی آشکاری از شرق ساخته شده ذهن اروپاییان است - چه رابطه ای می توان تعریف کرد؟ شرق همواره خویشتن دیگر غرب بوده است و غربیان همواره شرق را به گونه خویشتن غریب خود پنداشته اند. در این مقاله همچنین توضیح داده می شود که غربیان چگونه خود را از منظر مبحث دو ارزشی شرق غرب تعریف کرده اند. در پایان نتیجه گیری می شود که رمان قرن نوزدهمی بستر تبعیضات و تحریم های قرن بیستم جهان سوم را فرآهم می آورد، و در نهایت، عوامل پیدایش این تضاد دوگانه و پیشنهاد راهکارهای فرهنگی - اجتماعی بررسی می شود.

ابوالعلا معری از ادیبان و اندیشمندان قرن چهارم هجری است که از طریق شعر و ادب توانست افکار خود را جاودانه سازد. آرتور شوپنهاور، فیلسوف نام آور قرن نوزدهم آلمان نیز از ادبیات بهره فراوان گرفت و خود یکی از بزرگ ترین استادان نثر زبان آلمانی است، ولی آنچه میان این دو تن قابل مقایسه و بررسی است، افکار فلسفی بدبینانه این دو است که هر دو با تفاوت هایی در نظریه و عمل به تبیین آن دست زده اند. این دو اندیشمند نقاط اشتراک و اختلاف فراوانی دارند و شاید نقاط اشتراک آن دو بیش از نقاط اختلافشان باشد.

آنچه در این مقاله مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است، کیفیت و چگونگی دو سفرنامه جهان آخرت یا معراج نامه زرتشتی و یهودی است. ضمن بررسی ارداویرافنامه و نیز رویای خنوخ، این دو اثر با هم مقایسه شده و نکات مشترک و افتراقات آن دو بیان شده است. شخصیت های اصلی - ویراف و خنوخ - در هر دو اثر از بزرگان قوم زمان خود هستند که قدم به این سفر روحانی می گذارند و از بهشت و دوزخ دیدار می کنند، با خالق جهان همپرسه می شوند و سپس با کوله باری از تجربه و نصیحت به نزد مردم باز می گردند و آنان را نیز در جریان اتفاقاتی قرار می دهند که خود به عینه مشاهده کرده اند. البته در رویای خنوخ، علاوه بر توصیف بهشت و جهنم، چگونگی آفرینش و نظام هماهنگ کننده امور جهان نیز کاملا توضیح داده شده است، ولی به دلیل اینکه منظور ما از این مقاله، بیشتر بررسی و مقایسه بهشت و جهنم این دو اثر است، از بیان اضافات خودداری شده است.

در نگاهی کلی بین داستان پیامبران و اسطوره های ایرانی، به ویژه در کلیت ماجرا و اوج و نقطه عطف داستان ها شباهت های بسیاری وجود دارد. یکی از داستان های درخور مقایسه و توجه در این باره داستان یوسف و سیاوش است. شباهت میان این دو داستان، بیشتر توجه ما را بر می انگیزد. ما در این مجال به تحلیل دو شخصیت سودابه و زلیخا در مقایسه با هم و جایگاهشان در داستان های یوسف و سیاوش خواهیم پرداخت زیرا یکی از موارد مهمی که این دو داستان را درخور مقایسه می کند، شخصیت و رفتار زنان آنست و جالب این است که به رغم مشابهت بسیار سودابه و زلیخا، تفاوت های ظریفی میان این دو زن در داستان وجود دارد. برای نمونه، زلیخا پس از ناکام ماندن از یوسف دست به دسیسه گری نمی زند اما سودابه چون مراد خویش نمی یابد به هر حیله ای دست می یازد تا شخصیت سیاوش را تخریب کند و بر خلاف زلیخا هرگز به گناه خویش معترف نمی شود. در قیاس با سودابه، زلیخا پس از سال های درازی که از رخ دادن ماجرای او با یوسف می گذرد هرگز زنی منفور و هوسباز (چون سودابه) معرفی نمی شود و تلاش مفسران برای ساختن پایانی خوش برای عشق زلیخا (جوان شدنش توسط یوسف و وصلتش با او) این را تایید می کند که بدیهی است اگر عشق زلیخا از دید آنان هوس آلود بود، هرگز به دنبال سهمی برای او درین عشق نبودند.