مطالعات سیاسی
سال:1394 | دوره:7 | شماره:28 |تعداد مقالات:10

اوج تلاش برای ارائه یک گفتمان مدرن توسط ایرانیان، در عصر مشروطه اتفاق افتاد. هر چند دقایق و عناصر این گفتمان (تحدید قدرت پادشاه، آزادی و قانون) نه تنها در جامعه ایران هژمونیک نشد بلکه از دل این گفتمان یک حکومت خودسر و الیگارشیک به نام حکومت رضا شاه، ظهور نمود و رؤیای قانون خواهی ایرانیان که نقطه کانونی گفتمان مشروطه بود در شب استبداد رضاشاهی به کابوسی دهشتناک بدل شد. این پژوهش به بررسی چگونگی شکل گیری پادگفتمان مشروطه و عوامل مؤثر در آن خواهد پرداخت و نشان داده خواهد شد که چگونه پیش ساختارهای ذهنی نیروهای مؤثر در جنبش مشروطه به خلق هویت های بیگانه ای مبادرت می ورزند و مرزهای هویتی جدیدی در دل این جنبش شکل می گیرد و دال مرکزی این جنبش از حاکمیت قانون به مدرنیزاسیون و امنیت تحول پیدا می کند. همچنین نشان داده خواهد شد که چگونه غیریت سازی در دل نیروهای اجتماعی باعث عدم توسعه سیاسی و عدم تحولی معنادار در فرهنگ سیاسی جامعه می شود. روش به کار گرفته در این پژوهش تحلیل گفتمان لاکلا و موفه است.

فرهنگ به عنوان مهمترین عنصر هویت ساز در یک جامعه، اساس هویت، ضامن استقلال و موجودیت یک ملت است. بدیهی است، در دنیای امروز سیاست گذاری، برنامه ریزی و اتخاذ رویکرد فرهنگی مناسب برای رشد و ارتقای فرهنگی جوامع انسانی جهت ایفای نقشی جهانی در فرآیند جهانی شدن، به ویژه جهانی شدن فرهنگ و به تبع آن دیگر ابعاد جهانی شدن، امری ضروری خواهد بود. در این بین، جمهوری اسلامی ایران با توجه به سابقه فرهنگی و تمدنی ایرانی به بلندای چندین هزار ساله در طول تاریخ، در کنار آموزه ها و تعالیم برگرفته از دین مبین اسلام، می تواند الگوی «فرهنگ ایرانی– اسلامی»، را که از چنان پویایی، کارآمدی و توانایی برخوردار است، با به کارگیری رویکرد آمیختگی و تحول فرهنگی (همواره در طول تاریخ در درون خود به همراه داشته است) در کنار دیگر فرهنگ هایی که در فرآیند جهانی شدن فرهنگ جنبه جهانی یافته اند، از مطلوبیت و کارآیی مناسب برخوردار ساخته و فرهنگ ایرانی – اسلامی را به عنوان یک روایت فرهنگی مطلوب در کنار دیگر روایت های فرهنگی در فرآیند جهانی شدن فرهنگ مطرح سازد.

در میان پژوهشگران اسلامی هیچ مفهومی مجادله برانگیزتر از مفهوم آزادی نیست. غالب متفکران تلاش نموده اند تا با استناد به قرآن و سنت تفسیر خود را کامل تر از سایرین معرفی نمایند. مساله اصلی این پژوهش چنین است که، مصباح یزدی و مجتهد شبستری به عنوان دو تن از متفکران سیاسی که هر یک به ترتیب، نمایندگی جریان اسلام فقاهتی و جریان روشنفکری دینی را به عهده دارند، چگونه به یک متن واحد مراجعه می کنند اما به دو رای متفاوت از مفهوم آزادی می رسند؟ بر پایه روش شناسی هرمنوتیک فلسفی گادامر، که معتقد است، هرگونه فهم و معرفتی صرفا از منظر و چشم انداز خاصی صورت می گیرد و با عوض شدن آن پیش فهم ها و پیش فرض ها، دریافت و تفسیر دیگری از مسائل و پدیده ها بوجود خواهد آمد؛ فرضیه پژوهش نیز به این موضوع اشاره دارد که پیش-فرض های ذهنی و عقلانی متفکران موردنظر در مورد انسان و یا به عبارت بهتر، انسان شناسی آنان نقشی اساسی در شکل دادن به تفسیر آن ها از مفهوم آزادی موجود در قرآن ایفا کرده است. پژوهش حاضر با روش هرمونتیک گادامری صورت گرفته است و یافته های پژوهش فرضیه را مورد تایید قرار داده است.

اسلام به عنوان آئینی که فرد سازی و جامعه پردازی را وجهه همت خویش قرارداده است مسجد را به عنوان نقطه کانونی اجتماع اهل ایمان از نخستین روزهای ورود پیامبر عظیم الشأن به یثرب (مدینه النبی) تاکنون بر پیشانی جامعه اسلامی نشانده است. انقلاب اسلامی ایران نیز با الهام از سیره نبوی، مسجد را به عنوان پایگاه فرهنگی نسل انقلاب و کانون هسته بسیج ملت در نهضت علیه حاکمیت دستگاه سلطنت مطرح نمود و با حضور عالمان دینی و برجستگان فکری، پیوندهای مردم با نظام سلطنت گسسته و مؤلفه های حکومت مطلوب دینی ترسیم گردید. نگارنده در این مقاله توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخگوئی به این سئوال است که نقش مسجد در انقلاب اسلامی و تداوم آن چگونه است؟ با چه راهکاری می توان نظام ارزشی جامعه با توجه به مقتضیات و شرائط نوین جهانی را در کانونی ترین محل اجتماع اسلامی بنام مسجد در نسل های جدید نهادینه نمود تا همچنان فکر دینی و اهتمام عملی برای احیای ارزش های ماندگار اسلامی در جان نسل جوان شعله ور بماند.

نوشتار حاضر به بررسی «رابطه سنت و تجدد در اندیشه و عمل امام خمینی(ره)» می پردازد و در این راه می کوشد با استفاده از چارچوب نظری توماس اسپریگنز (نظریه بحران)، به پرسش اصلی پژوهش که «امام خمینی(ره) رویارویی سنت و مدرنیسم در تاریخ معاصر ایران را چگونه می دید و تحلیل می کرد و جهت حل آن چه راهکاری را پیشنهاد می داد»؛ پاسخ گوید و با پرداختن به پیشینه تاریخی (ورود) مدرنیته به ایران، ابعاد، روند و پیامدها و بحران و بی نظمی های برآمده از آن، به ویژه در دوره پهلوی را مورد بحث و بررسی قرار دهد، سپس با بیان مواضع و پاسخ تاریخی ایرانیان نسبت به تجدد، در قالب سه جریان مختلف که امام خمینی(ره) نیز در یکی از سه جریان، قرار می گیرد، مقاله را به پایان ببرد. براساس نظریه بحران، مهمترین پرسش های مقاله آن است که: بحران حاصل از رویارویی سنت و مدرنیته از دیدگاه امام خمینی(ره) چیست؟ علل این ناموزونی و بحران را در چه می دید؟ جامعه آرمانی و ایده آل ایشان کدام است؟ و چه راه کاری را برای برون رفت از معضلات جامعه ارائه می دهد؟ در پاسخ به پرسش های فوق، امام خمینی(ره) با تأکید بر حفظ و گسترش سنت-های اصیل اسلامی و ملی، تلاش می کند، در درجه اول با احیاء و قرائت جدیدی از سنت، به خصوص سنت های مذهبی و در مرحله دوم با پذیرش الزامات عملی و مقتضیات زمان و مکان، سنت و تجدد را به تعامل برساند.

نقش و تاثیر نظام معنا و اندیشه در تحقق امر توسعه سیاسی غیر قابل انکار است. در پژوهش های ایستون و لیپست رابطه معناداری میان نظام معنا و توسعه سیاسی دیده شده است. در این راستا، مساهمت فکری جریان بومی گرای تاریخ اندیشه آن هم به عنوان یکی از جریان های تاریخ روشنفکری ایران می توانست به عنوان شرطی لازم به تحقق توسعه سیاسی کمک نماید اما چنین پویشی نتوانسته نقشی در تحقق توسعه سیاسی ایفا نماید. پژوهش حاضر عهده دار ارزیابی تاثیر جریان بومی گرای تاریخ روشنفکری ایران بر توسعه سیاسی است. بر این اساس فرضیه تحقیق در پاسخ به این پرسش که جریان بومی گرای تاریخ روشنفکری، چگونه در مسیر توسعه سیاسی مانع ایجاد کرده است، بر این نکته تاکید دارد که جریان بومی گرای تاریخ روشنفکری با استفاده از عناصر و مفروضه های نظریه انحطاط و عناصری چون دیگر بودگی، شرق شناسی، شرق شناسی وارونه و بومی گرایی و نیز ارائه برداشت مضیق از مدرنیته و تصلب سنت در مسیر توسعه سیاسی ایران بعد از انقلاب اسلامی مانع ایجاد کرده است.

در جوامع توسعه یافته تجهیز و بسیج مردم تنها دربخش مشارکت سیاسی بعضاً در انتخابات و جامعه مدنی صورت می گیرد و معنا دارد و بعد از آن مشارکت به سمت نهادگرایی پیش می رود. پس تا زمانی که نهادگرایی شکل نگیرد این تجهیز احساسات و بسیج توده مردم همیشه بایستی تداوم یابد که در نتیجه فرهنگ توده ای در چنین جامعه ای قوام می یابد. در این مقاله تلاش شده به بررسی وضعیت فرهنگ سیاسی ایران در غالب گفتمان عدالتخواهی پوپولیستی و نقش آن بر رشد فرهنگ سیاسی تبعی پرداخته شود؛ چراکه در گفتمان عدالتخواهی پوپولیستی دولت نهم و دهم به دلیل تلاش دولت بر پاسخگویی بطور مستقیم به مطالبات مردم ما همواره شاهد کم رنگ تر شدن جامعه مدنی-که حد واسط دولت و توده هاست-بودیم؛ و باتوجه به کم رنگ شدن دریافت مطالبات توده ها توسط جامعه مدنی همچون احزاب و رسانه ها و موسسه های غیر دولتی و. . . امکان تبدیل مطالبات به خروجی های مناسب که خود فرهنگ سیاسی مشارکتی را پویاتر می سازد، کاهش می یابد.

دانشگاه و جنبش دانشجویی در طول تاریخ خود از عوامل تعیین کننده تحولات سیاسی-اجتماعی و از عمده ترین مداخل شناخت ستیزه ها، شکاف ها و تعارضات اجتماعی-سیاسی فعال ایران امروز است. نویسنده مقاله سعی دارد در چارچوب رهیافت جامعه شناسی و با تأکید بر دیدگاه «ساخت گرایان» در حوزه نظریه پردازی جنبش های اجتماعی، شکاف حکومت و دانشگاه را در ایران بین سال های 1383-1357 که به شکل جنبش دانشجویی تکوین یافته، نشان دهد. مسأله اصلی نگارنده تعیین سهم و میزان تأثیر و نقش ساختار و کارکرد حکومت جمهوری اسلامی بر پیدایش و تعمیق این شکاف، گرایش و استیلای گفتمان رادیکال در بین جنبش های دانشجویی است. تبیین علّی، ساخت روش شناسی و نظری، ساختار سیاسی-رسمی حکومت جمهوری اسلامی ایران و بررسی فرآیند تعامل، انتقاد، اصلاح، تقابل و شکاف بین حکومت و دانشگاه و نقش حاکمیت در آن در چهار دوره انقلاب فرهنگی، جنگ عراق و ایران، سازندگی و اصلاحات مورد بحث قرار می گیرد. در آخر نویسنده به این نتیجه می رسد که رادیکالیسم سیاسی جنبش دانشجویی ایران دوران اصلاحات محصول پارادوکس ساختاری-کارکردی نهاد سنتی حکومت با نهاد مدرن دانشگاه است.

توسعه اقتصادی چین و گذار به سوی جامعه همگن و هماهنگ، بیش از همه مدیون نخبگان توسعه گرایی می باشد که درصدد گذار به سوی اهداف توسعه، سازش میان سنت و مدرنیته، تأسیس دولت توسعه گرا، ایفای کارویژه های سیاسی-اقتصادی گوناگون و تکوین جامعه ای هماهنگ می باشند. بر این اساس، سوال اصلی پژوهش این است که نقش نخبگان در توسعه اقتصادی و تکوین جامعه هماهنگ چین چیست؟ فرضیه اصلی پژوهش این است که رویه پراگماتیستی و عمل گرایانه نخبگان چینی از یک سو و تصمیم قاطع برای توسعه، ملی گرایی، تعهد به توسعه و حساسیت به تهدیدات امنیتی از سوی دیگر، منجر به توسعه اقتصادی چین و تکوین جامعه همگن گردیده است.